هوشنگ جاوید، پژوهشگر موسیقی، با تأکید بر کم‌شدن شمار معراج‌نامه‌خوان‌ها در ایران، هشدار داد این هنر آیینی که ریشه در دوره غزنوی دارد، امروز تنها با چند صدای محدود ادامه دارد و در صورت بی‌توجهی، همانند«بخشی‌های خودبند» به تاریخ خواهد پیوست و جای خوشحالی است که مقام خراسانی «معراج نامه» بالاخره ثبت ملی شد.

هوشنگ جاوید در گفتگو با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی انجمن موسیقی ایران در خصوص نحوه ثبت مقام موسیقی خراسانی “معراج نامه” در فهرست میراث فرهنگی ناملموس ملی کشور گفت: ۱۴ سال پیش آقای بهروز وجدانی که از سازمان میراث فرهنگی مسئول پرونده ثبت موسیقی بخشی های شمال خراسان بود به خراسان آمد. آن موقع خانه من در مشهد بود و من در آن‌جا زندگی می‌کردم. ایشان گفت ما چنین پرونده‌ای را دست گرفته‌ایم و به کمک شما نیاز داریم که بتوانیم آن را به نتیجه برسانیم و من تمام اطلاعاتی که راجع به بخشی‌های شمال خراسان داشتم را ارائه دادم. تنظیم پرونده به این صورت بود که خود سازمان میراث فرهنگی جهانی اعلام کرده بود این پرونده باید به طور مثال در ۱۲۰ کلمه تنظیم شود.‌

وی افزود: براساس تحقیقاتی که من انجام داده بودم و یک سری کارهایی که آقای مجتبی قیطاقی کرده بود، در نهایت این پرونده تکمیل شد و با زبان انگلیسی به سازمان میراث جهانی ارسال شد. در آن‌جا پرونده بخشی‌های شمال خراسان به ثبت جهانی رسید. پس از آن نمانیده یونسکو به ایران آمد و در خانه هنرمندان مراسمی برگزار شد که تقدیرنامه یونسکو را به ما دادند.

این پژوهشگر موسیقی ثبت جهانی موسیقی را کار مهمی دانست و عنوان کرد: ما به جهان ثابت کردیم که این نوع موسیقی، مهم است و در فرهنگ ما ارزش بسیاری دارد.‌ منتها خیلی راحت بگویم که در ایران پس از ثبت موسیقی بخشی‌های شمال خراسان هیچ اتفاقی نیفتاد. تنها اتفاقی که افتاده این است که یک سری آموزشگاه‌های موسیقی باز شده‌اند و دوتارنوازی یاد می‌دهند.

جاوید با اشاره به اینکه بخشی‌های استان خراسان سه دسته بودند، گفت: یک دسته آن‌ها صرفا دوتار می‌زنند که به این‌ها «لال‌بخشی» می‌گویند. یعنی بخشی‌ای که حرف نمی‌زند و فقط نوازندگی می‌کند.

وی ادامه داد:  یک دسته هم هستند که به آن‌ها «بخشی‌های کلامی یا کلامگیر» می‌گویند؛ این‌ها یا آوازها را از روی کتاب می‌خوانند و با دوتار می‌زنند یا آنچه که از استادشان یاد گرفتند را مستقیم به نسل بعدی منتقل می‌کنند. در واقع این‌ها نوآوری ندارند. دسته سوم، بخشی‌هایی هستند که حرفه‌ای هستند و به آن‌ها «بخشی‌های خودبند» می‌گویند. یعنی خودشان بایستی آهنگ را می‌ساختند، خودشان براساس موقعیت شعر می‌گفتند و اجرا می‌کردند. این‌ها مورد اعتماد مردم بودند و درجه بالاتری بین بخشی‌های دیگر داشتند. آخرین فرد بخشی خودبند خراسان، مرحوم سهراب محمدی در آش‌خانه بجنورد بود که از دنیا رفت و به طور کلی بخشی‌های خودبند ازبین رفت.  ما تا دلتان بخواهد دوتار نواز ماهر داریم ولی هیچ‌کدام دیگر خودبند نیستند.

این پژوهشگر موسیقی بیان کرد: هدف من و آقای بهروز وجدانی در خراسان این بود که نقش بخشی‌های خودبند حفظ شود، اما متاسفانه هیچ حمایتی نشد و هیچ مدیریتی صورت نگرفت و همه چیز رها شد.

وی گفت: بخشی کلامگیر ما هم دچار مشکل است. اگر به فکر نباشند این بخش هم به فراموشی سپرده می‌شود.

روز یکشنبه ۲۳ شهریورماه، مقام موسیقی خراسانی «معراج نامه» به شماره ۳۰۹۰، در فهرست میراث فرهنگی ناملموس ملی کشور ثبت و به استان ابلاغ شد. جاوید درخصوص این افتخار گفت: من برای معراج‌نامه‌خوانی هم در فرهنگسرای اندیشه برنامه گذاشتم. حدود ۷-۸ معراج‌خوان را از کل کشور آوردم. چهار سخنران هم داشتیم که درباره اهمیت معراج‌خوانی در ایران صحبت کردند. متاسفانه برنامه دیگری در مورد معراج‌نامه‌خوانی برگزار نشد.

این پژوهشگر موسیقی عنوان کرد: ما در کل ایران شاید بتوانیم ۲ـ۳ نفر را پیدا کنیم که معراج را از اول تا آخر بخوانند. اولین معراج‌نامه‌خوانی‌ها در دوره غزنوی به صورت شعر پدید آمد و بعد به زبان‌های مختلفی درآمد.  در حال حاضر تعداد معراج‌خوان‌ها بسیار کم است. در میان هنرمندان هنرهایی مانند نقالی، پرده‌خوانی، افرادی هستند که داستان معراج را تعریف کنند، منتها رنگ معراج‌‌نامه‌خوانی کم شده است. شاید در کل ایران بتوانیم ۷-۸ نفر را پیدا کنیم که از پس معراج‌نامه‌خوانی برمی‌آیند.

جاوید همچنین در مورد ثبت جهانی سایر بخش‏ های موسیقی نواحی ایران گفت: من روی بیت و حیران کردی حساس بودم. این را در ایام کرونا ثبت ملی کردیم. بیت کردی، کهن‌ترین شکل آواز و متن بدیع ایران است. یکی دیگر هم آوازهای هوره‌های ایلامی است. اگر این‌ها را ثبت جهانی کنیم، می‌توانند در سطح جهانی بدرخشند.‌ دیرینگی این آوازها، موضوع را الزامی می‌کند که مسئولین هر چه سریع‌تر برای ثبت جهانی آن‌ها اقدام کنند.