علی شریفی: گلها رنسانس و نقطۀ عطف موسیقی ایران در قرن اخیر است؛ گلها دانشگاهی معتبر بود که در آن مسائل فرهنگی، اخلاقی، هنری، فلسفی، عرفانی و… به بهترین شکل ممکن نمود پیدا کرد.

 

 

به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع‌رسانی موسیقی ایران، داوود پیرنیا یکی از مهمترین و تاثیرگذارترین چهره‌های تاریخ معاصر موسیقی کشورمان محسوب می‌شود که با ساخت پروژه بزرگ موسیقی گلها برای رادیو، تاثیری غیرقابل انکار بر جریان موسیقی ایران گذاشت.

ما در این پرونده‌ی مطبوعاتی که با عنوان« پرونده‌ای برای داوود پیرنیا باغبان موسیقی ایران» تهیه شده است نگاهی دوباره به پیرنیا و اثرات او بر مسیر حرکتی موسیقی ایران انداخته‌ایم که در ادامه می‌آید.

اولین شماره این پرونده به علی شریفی(پژوهشگر موسیقی و مولف کتاب گلهای جاویدان) اختصاص دارد. شریفی در یادداشتی که درباره سرگذشت و تاثیر داوود پیرنیا بنیانگذار برنامه«گلها» برای پایگاه اطلاع‌رسانی موسیقی ایران نوشته آورده است:

 

 

      داود پیرنیا (۱۱/۸/۱۳۵۰- ۱۲۷۹)

 

زنده‌یاد داود پیرنیا در تهران چشم به جهان گشود. وی فرزند مرحوم حسن پیرنیا بود و تا پنج سالگی در اندرونی به سرپرستی مادر خود به فراگیری مقدمات اولیۀ زبان فارسی پرداخت. میرزا هادی‌خان ممیزی سرپرستی مدرسۀ سرخانۀ پیرنیا را بر‌عهده داشت و داود همراه برخی از برادران و فرزندان فامیل زیر نظر وی تاریخ ادبیات فارسی را فرا گرفت.

 

پس از این دوره داود به مدرسۀ سن لویی رفت. همان مدرسه‌ای که در آن دوران، مرتضی محجوبی نیز در آنجا به تحصیل مشغول بود. در این مدرسه استادان ایرانی و فرانسوی به آموزش شاگردان می‌پرداختند. پیرنیا در این مدرسه بیشترین تأثیر را از دو استاد برجسته، نظام وفا و عماد‌الکتاب پذیرفت. استاد نظام وفا ادبیات و مرحوم عماد‌الکتاب خوشنویسی و موسیقی تدریس می‌کردند.

 

در این دوران داود از محضر درویشی پاک‌‌ طینت به نام درویش خوش‌‌چشم پیر‌نظر بهره برد و اولین جذبه‌های عرفان در وجودش پدیدار گردید. این درویش با ساز دوتار برخی گوشه‌های مهجور موسیقی ایرانی را نیز اجرا می‌کرد. در منزل پدری نیز با پیانو به بررسی و تمرین آثار موسیقی کلاسیک می‌پرداخت.

 

داود به توصیۀ پدر (مشیرالدوله) برای ادامۀ تحصیل رهسپار سوئیس گشت. در این کشور و در دانشگاه لوزان به تحصیل در رشتۀ حقوق عمومی و اصول تدوین قوانین پرداخت. در این هنگام استاد موسیقی داود، یک کشیش کلیسای مسیحی بود که به وی پیانو و ویولن آموزش می‌داد و با یکدیگر دربارۀ فلسفۀ شرق، موسیقی کلاسیک غربی و موسیقی ایرانی مباحثه و تبادل‌نظر می‌کردند. در این زمان با فرهنگ، زبان و ادبیات فرانسه، انگلستان و آلمان آشنا می‌شود. پیرنیا در سوئیس به کسب مدرک دکتری حقوق نائل آمد.

 

پس از بازگشت به ایران از همان ابتدا آماده خدمت گشت. کانون وکلا را در ایران تأسیس کرد و پس از انتقال از وزارت دادگستری به وزارت دارایی، اقدام به تأسیس اداره آمار در ایران کرد. پیرنیا به معاونت نخست وزیری رسید اما در دل اندیشه‌ای دیگر داشت. علاقه و آشنایی با ادبیات، موسیقی و عرفان، همچنین شور، جذبه و صفای باطنش موجب شد از تمامی پست‌های دولتی کناره‌گیری نماید و دل در گرو عشقش نهد. در سال ۱۳۳۴ مقدمات تأسیس برنامۀ فاخر گلها را پی‌ریزی نمود و در فروردین‌ماه سال ۱۳۳۵ با پخش اولین برنامۀ گلهای جاویدان، این برنامۀ وزین پا به عرصه وجود نهاد.

 

عکس این مطلب که برای اولین بار منتشر می شود توسط هومن ظریف مستند ساز، نویسنده و فعال مطبوعاتی در اختیار پایگاه اطلاع رسانی موسیقی ایران قرار گرفته است.

 

گلهای جاویدان اولین برنامه از سری برنامه‌های گلها بوده است که شامل تک‌نوازی، هم‌نوازی نوازندگان و اجرای آواز ایرانی است و این برنامه فاقد اجرای تصنیف با ارکستر می‌باشد، اما در برخی از برنامه‌ها اشعاری به صورت ضربی (آواز ضربی) اجرا شده است. در برنامه‌های گلهای جاویدان یک و یا دو خواننده و گاهی سه خواننده شرکت داشتند که به اجرای آواز می‌پرداختند.

 

در مورد این برنامه بعضی از اساتید معتقدند که سطح آن از دیگر برنامه‌های گلها بالاتر بوده و حتی عده‌ای از پژوهشگران بر این باورند که این برنامه‌ها مخصوص طیف خاصی از جامعه، اعم از موسیقی‌دانان، ادیبان و بعضی از اقشار جامعه که سواد و درک هنری بالایی داشتند، بوده است. در برنامه‌های گلهای جاویدان غالباً از اشعار شاعران متقدم استفاده می‌شد و در بسیاری از برنامه‌ها، قبل از اجرای ساز و آواز، شرح و گفتاری دربارۀ یکی از شاعران، از سوی استادانی چون: دکتر لطفعلی صورتگر، علی دشتی، دکتر ضیاء‌الدین سجادی، رهی معیری، داود پیرنیا و … انشاد می‌گردید (با صدای خود آن‌ها و یا گوینده برنامه). دو بیت از دیباچۀ گلستان سعدی با صدای جاودانه روشنک در ابتدای برنامه‌ها دکلمه می‌شد:

به چـه کار آیدت ز گـل طبـــقی                   از گلســـتـان من ببــــــر ورقی

گل همین پنــج روز و شش باشد                   ویـن گلستان همیشه خوش باشد

گلهای جاویدان در ۱۵۷ برنامه از شمارۀ ۱ شروع شده و تا شمارۀ ۱۵۷ ادامه داشته است. تعداد هنرمندانی‌ که در این برنامه شرکت کرده‌اند به نسبت سایر برنامه‌ها، محدودتر است و از آنجا که پیرنیا، نگاه ویژه‌ای به این برنامه داشته، نسبت به انتخاب هنرمندان آن هم، وسواس بیشتری به خرج ‌داده است.

در پایان هر یک از برنامه‌های گلهای جاویدان، گوینده با ذکر این کلام دلنشین برنامه را خاتمه می‌داد: «این هم‌گلی بود جاویدان از گلزار بی‌همتای ادب ایران،گلی که هرگز نمیرد. شب خوش.»

این برنامه فاخر تا سال ۱۳۴۲ ادامه داشته است. برخی از آوازها، تک‌نوازی‌ها و هم‌نوازی‌های برنامۀ گلهای جاویدان عیناً در برنامه‌های گلهای رنگارنگ، برگ سبز و یک شاخه‌گل تکرار گردیده‌اند. ردپا و نقش برنامۀ فاخر گلهای جاویدان در دیگر برنامه‌های گلها به خوبی مشهود است. رنگ و بوی عرفانی گلهای جاویدان در برنامۀ برگ سبز مجدداً متجلی گردیده. از همین‌رو تکرار آوازهای گلهای جاویدان در برگ سبز نسبت به سایر برنامه‌ها بیشتر به چشم می‌خورد.

 

 

برنامه‌های اولیۀ یک شاخه‌گل نیز به نوعی برنامه‌های خلاصه شدۀ گلهای جاویدان هستند که در واقع می‌توان این برنامه‌ها را به نوعی ادامۀ گلهای جاویدان تصور کرد با این تفاوت که به جای آواز، حاوی تصنیف‌ها بودند و مدت زمان آن‌ها کمتر شده بود. در این برنامه‌ها شرح حال شاعران نیز آمده است، اما نسبت به گلهای جاویدان دو تفاوت دارد: اول اینکه بیشتر به شاعران معاصر پرداخته، دوم اینکه به طور مختصر و کوتاه، جنبه‌های زندگانی شاعران را مورد بررسی قرار داده است. در حین تهیه و پخش برنامه گلهای جاویدان، دیگر برنامه‌های گلها به وجود آمده و اجرا و ضبط شده‌اند.

 

چون در برنامه‌های گلهای جاویدان از اجرای تصنیف با ارکستر استفاده نمی‌شد، به تدریج این اندیشه در ذهن مرحوم پیرنیا راه یافت که موسیقی ضربی ایران نیز می‌بایست در برنامه‌های گلها جایی داشته باشد، به خصوص که ترانه‌ها و تصنیف‌هایی که در رادیو ساخته و پخش می‌شد غالباً تحت تاثیر و نفوذ موسیقی بیگانه و فاقد اصالت کافی بود. تشکیل ارکستری از هنرمندان صاحب‌نام که بتوانند نظر او را جلب کنند نیاز به تأمین بودجه‌ای داشت که از توانایی اداره کل انتشارات و رادیوی آن زمان خارج بود. پیرنیا با کوشش و زحمات طاقت‌فرسا موفق شد نظر مقامات سازمان برنامه و بودجه را به اهمیت موضوع جلب و اعتباری برای این منظور کسب کند و به این ترتیب ارکستر گلها تشکیل گردید و در برنامه گلهای رنگارنگ این موضوع به بهترین نحو متجلی گردید.

 

برنامه گلهای رنگارنگ غالباً با آهنگ بی‌کلام آغاز می‌شد و گوینده برنامه بر روی این آهنگ ابیاتی زیبا با مضمونی دلکش دکلمه می‌کرد و این اشعار از شاعران معاصر و متقدّم انتخاب می‌گردید. پس از آن، خواننده چند بیت شعر که غالباً قسمتی از یک غزل بود به صورت آواز اجرا می‌کرد و در پایان برنامه، آهنگ و تصنیف به صورت با کلام به وسیله خواننده و ارکستر اجرا می‌شد.

 

انتخاب نام گلهای رنگارنگ برای این برنامه را استاد بنان در مصاحبه‌ای، این‌چنین عنوان می‌کند: «سال‌ها بود که در رادیو می‌خواندم، اما در آن زمان برنامه‌ای به نام گلها نبود. یک روز آقای پیرنیا مجله‌ای را به نام گلهای رنگارنگ که متعلق به یکی از دوستان من بود، دید و از نام آن مجله برای این برنامه اقتباس کردند.»[۱]

 

 

استاد علی تجویدی در مصاحبه‌ای در مورد ضبط اولین برنامه گلهای رنگارنگ چنین گفته‌اند: «در آن موقع بیشتر آهنگ‌هایی که از رادیو پخش می‌شد، غیر از برنامه‌ای که انجمن موسیقی داشت، به وضع فلاکت‌باری افتاده بود، خوانندگانی که شایستگی خواندن نداشتند، غالباً ضمن اینکه در برنامه شرکت می‌کردند، ارکسترها هم به نام آنان بود. البته در میان آن‌ها خوانندگان خوبی هم پیدا می‌شد. یادم می‌آید که در آن زمان اساتیدی نظیر صبا و محجوبی بسیار دلسرد شده بودند و تقریباً اوضاع به این شکل بود که انگار آن‌ها را کنار گذاشته‌اند. روزی در یکی از راهروهای رادیو با آقایی برخورد کردم که مرد محترم و جا افتاده‌ای بود ایشان ضمن ملاطفت به بنده گفتند: آقا نمی‌خواهید با برنامۀ جدید همکاری کنید،گفتم:کدام برنامه؟ گفتند: «برنامه گلها» گفتم: من هنوز نشنیده‌ام، درست هم می‌گفتم، چون یکی دو هفته بود که برنامۀ گلها شروع به کار کرده بود. این مرد بزرگوار که داود پیرنیا نام داشت خدا بیامرزدش، مرا سخت تحت تأثیر قرار داد و همان روز عصر آمدم نزد ایشان و قطعه‌ای را نواختم، چند روزی از این ماجرا گذشت و من ایشان را ندیدم، ولی در برنامه، ساز من توأم با اشعاری دلچسب پخش شد. از آن موقع به بعد تصمیم گرفتم شخصاً با این برنامه بیشتر همکاری داشته باشم و بعد مجدداً آقای پیرنیا را دیدم و پیشنهاد کردم که ما یک ارکستری داشته باشیم، مرحوم پیرنیا ارکستری درست کرد با شرکت بنده، استاد صبا، استاد محجوبی، وزیری تبار، حسین تهرانی و آقای مجد. به هر حال یادم است قطعه ضربی را ساخته بودم و این ارکستر اجرا کرد، تصمیم گرفتم که برای این برنامه آهنگی تهیه کنم، اولین آهنگی که تهیه کردم، روی یکی از اشعار وحشی بافقی بود که خانم خاطره پروانه آن را خواند.[۲] و فوق‌العاده مورد توجه قرار گرفت و مرحوم صبا هم فوق‌العاده مرا تشویق کرد. اما عرض کنم که اولین اجرا در برنامه گلهای رنگارنگ در ماهور و آهنگی است منسوب به شیدا، به نام صورتگر نقاش چین. اصل این آهنگ در چهارگاه است ولی در ماهور هم منتقل کرده‌اند وقتی که این آهنگ را آوردند، بنده مقدمه‌ای برایش ساختم و آن را با تار شاپور حاتمی، ضرب مجیدی و ساز بنده اجرا کردیم که به عنوان اولین برنامۀ گلهای رنگارنگ اجرا شد.[۳] در اینجا لازم است یادی کنم از زحمتی که استاد روح‌الله خالقی برای برنامه گلها کشیدند و تنظیم آهنگ‌های عارف و شیدا را برای این برنامه، انجام دادند.»[۴]

برنامه‌های گلهای رنگارنگ از شمارۀ ۱۰۰ آغاز می‌شود و آخرین برنامه‌ای هم که موجود است شمارۀ ۵۸۱ است، با این وجود باید گفت تعداد برنامه‌های گلهای رنگارنگ ۴۸۱ عدد است اما برخی از نسخه‌های این برنامه شامل شمارۀ «ب» و «ث» نیز هستند و علاوه بر این، تعدادی برنامۀ گلهای رنگارنگ مخصوص[۵] هم ضبط شد. این شماره‌های «ب» و «ث» و مخصوص حدود ۱۰۰ عدد هستند[۶] و با احتساب این تعداد، جمعاً گلهای رنگارنگ شامل ۵۸۱ برنامه می‌شود.

 

در این برنامه هنرمندان بسیاری اعم از خوانندگان آواز و تصنیف، نوازندگان (سولیست‌ها و نوازندگان ارکستر)، آهنگسازان، تنظیم کنندگان و رهبران ارکستر شرکت داشتند. در پایان برنامه‌های اولیه گلهای رنگارنگ، گوینده در خاتمه برنامه ‌این عبارت را دکلمه می‌کرد: «این هم چندگلی بود رنگارنگ از گلزار بی‌همتای ادب ایران، همیشه شاد و همیشه خوش باشید.»

 

برنامۀ یک شاخه‌گل از لحاظ فرم و محتوا به چند نوع تقسیم می‌گردد؛

نوع اول: برنامه‌هایی با زمان حدود ۱۵ دقیقه که در آن‌ها فقط تصنیف اجرا می‌شده است و فاقد اجرای آواز بوده‌اند. بدین ترتیب که پس از پخش قسمتی از تصنیفِ برنامه (به صورت بی‌کلام)، تک نوازی و یا هم‌نوازی نوازندگان پخش می‌شده و در پایان برنامه تصنیف با صدای خواننده به همراهی ارکستر اجرا می‌شده است. لازم به ذکر است تقریباً تمامی تصنیف‌هایی که در برنامه‌های یک شاخه‌گل اجرا شده‌اند، برگرفته از برنامه‌های گلهای رنگارنگ بوده‌اند و در معدود برنامه‌هایی تصنیف‌هایی با ارکستر کوچک برنامۀ یک شاخه‌گل اجرا گردیده است. تعدادی برنامۀ ۱۵ دقیقه‌ای نیز وجود دارد که در آن‌ها فقط ساز و آواز اجرا شده‌ است و تصنیفی در آنها اجرا نشده است.

نوع دوم: برنامه‌های ۳۰ دقیقه‌ای که در آن‌ها ارکستر گلها، آهنگی را به صورت بی‌کلام در ابتدا و انتهای برنامه اجرا کرده، در خلال برنامه آواز اجرا شده است. در برخی از برنامه‌های ۳۰ دقیقه‌ای که شامل آواز هستند، تصنیف نیز اجرا شده است.

نوع سوم: برنامه‌های پایانی یک شاخه‌گل که اغلب به یک ساعت هم می‌رسند و در آن‌ها چند خواننده هنرنمایی کرده‌اند و در خلال این برنامه‌ها گاهی تصنیف هم اجرا شده است.

در برنامه‌های یک شاخه‌گل، در هر برنامه به طور مختصر به بررسی زندگی یک شاعر پرداخته می‌شود که بر خلاف برنامۀ گلهای جاویدان بیشتر شاعران معاصر مورد بررسی قرار گرفته‌اند. برخی از برنامه‌ها به یاد یک‌ هنرمند اجرا شده است و برخی از برنامه‌های مخصوص نیز به دلیل یک واقعۀ تاریخی و مراسم و اعیاد ملی و مذهبی اجرا شده‌اند.

در بین تمامی برنامه‌های یک‌شاخه‌گل، استادان اکبرگلپایگانی، حسین قوامی، عبدالوهاب شهیدی و بانوان مرضیه و الهه بیشترین اجراها را دارند. در برخی از برنامه‌های یک شاخه‌گل آهنگ‌های محلی (گیلانی، مازندرانی، بیرجندی، ارمنی و …) نیز شنیده می‌شود. اولین برنامۀ یک شاخه‌گل با صدای خانم آذر عظیما، ویولن استاد ابوالحسن صبا و سنتور استاد فرامرز پایور اجرا شده است. برنامه‌های یک شاخه‌گل از شمارۀ ۱ شروع می‌شود و تا شمارۀ ۴۶۵ ادامه می‌یابد. در تعداد انگشت شماری از برنامه‌ها نسخۀ «ب» هم وجود داشته است.

برنامۀ گلهای صحرایی، ویژۀ موسیقی محلی و فولکلوریک ایران بوده است. مرحوم پیرنیا در این برنامه‌ها سعی داشته است برخی نغمات محلی نقاط مختلف ایران را به سمع شنوندگان برساند. تعداد برنامه‌های گلهای صحرایی ۶۲ برنامه است که از شمارۀ ۱ شروع می‌شود و تا شمارۀ ۶۲ ادامه می‌یابد. برنامۀ شمارۀ ۲۸ شامل دو اجرا و شمارۀ ۱۱ نیز نسخۀ «ب» دارد.

خوانندگان اصلی برنامۀ گلهای صحرایی ناصر مسعودی، کورُس سرهنگ‌زاده، سیما بینا، آذر عظیما و الهه بوده‌اند. در خلال این برنامه‌ها که مدت زمان آن‌ها اغلب ۱۵ دقیقه بوده است، بعضی از برجسته‌ترین نوازندگان برنامۀ‌ گلها چون احمد عبادی، حسن‌کسایی، رضا ورزنده، جلیل شهناز و … به سولو‌ نوازی پرداخته‌اند. در گلهای صحرایی برخی از آهنگ‌های محلی بیرجندی، گیلکی، مازندرانی، خراسانی، دشتستانی، شیرازی، جهرمی، ارمنی و … به سمع شنوندگان رسیده است. علاوه بر اجرای تصنیف در تعدادی از برنامه‌ها، آوازهایی نیز اجرا شده است.

برنامۀ وزین گلها رنسانس و نقطۀ عطف موسیقی ایران در قرن اخیر است. گلها چنان تأثیری ‌در‌‌ گرایش اقشار مختلف جامعه، به موسیقی‌ ایرانی داشت،‌‌ که هم‌‌اکنون نیز محبوب‌ترین، پربارترین و فاخرترین برنامۀ موسیقی است و با بالاترین کیفیت با شرکت هنرمندان طراز اول عرضه گردید. گلها یک برنامۀ سادۀ رادیویی نبود بلکه دانشگاهی معتبر بود که در آن مسائل فرهنگی، اخلاقی، هنری، فلسفی، عرفانی و… به بهترین شکل ممکن نمود پیدا کرد.

 

داود پیرنیا با چاشنی دریافت‌های عرفانی و تسلط بر فرهنگ و تمدن ایران و همچنین تأکید بر ادبیات و موسیقی فاخر ایرانی، دست به ابتکار بزرگی زد و نام خود و هنرمندان شاخص موسیقی ملی ایران را جاودانه کرد. وی با اعتقاد و احاطۀ خاص به عرفان خردگرا و همچنین توسل به صفای دل خویش، تلفیق لطیفی بین شعر وزین،‌کلام دلنشین و موسیقی فاخر را به روشی ‌که در مجالس دیدار اهل طریقت عشق به حق، شنیده بود، تحت عنوان «گلها» با همکاری بزرگان زمانه پرورش داد.

 

سرانجام مرحوم پیرنیا به دلیل کارشکنی برخی از مسئولین دولت وقت و حتی برخی از هنرمندان گلها، دلسرد و دل‌شکسته شد و در آبان‌ماه ۱۳۴۵ از برنامۀ گلها کناره‌گیری کرد. پنج سال بعد در یازدهم آبان‌ماه ۱۳۵۰ چشم از جهان فرو بست و زندگی پر افتخارش به پایان رسید. خدمات داود پیرنیا و پدرش حسن پیرنیا به فرهنگ، هنر و تاریخ ایران بر کسی پوشیده نیست. روحش شاد و یادش گرامی باد.

 

 

علی شریفی؛ پژوهشگر موسیقی و مولف کتاب گلهای جاویدان

 

 

[۱]. مصاحبه با بنان برگرفته از برنامه رادیویی «سرگذشت گلها» به مناسبت جشن سالگرد تأسیس رادیو ایران.

[۲]. در برنامۀ گلهای رنگارنگ ۱۰۲ خاطره پروانه تصنیفی را در مایۀ شوشتری با آهنگی از استاد علی تجویدی و ترانه‌ای از مرحوم معینی‌کرمانشاهی اجرا کرده است. نسخه‌ای از برنامۀ گلهای رنگارنگ ۱۰۱ در دست نیست و ممکن است این اثر در آن برنامه اجرا شده باشد.

[۳]. اجرا شده در برنامه گلهای رنگارنگ ۱۰۰.

[۴]. برگرفته از برنامه رادیویی «سرگذشت گلها» به مناسبت جشن سی و پنجمین سالگرد تأسیس رادیو ایران.

[۵]. برنامه‌های مخصوص گلهای رنگارنگ اغلب به مناسبت سالگرد تأسیس برنامۀ گلها و رادیو و مناسبت‌هایی چون سمینار خلیج فارس، یادبود هنرمندان، وقایع تاریخی و… ضبط و پخش گردیده است.

[۶]. در آرشیو نگارنده حدود ۸۰ برنامه گلهای رنگارنگ مخصوص و نسخه «ب» و «ث» وجود دارد.

 

 

گردآورندگان«پرونده‌ای برای داوود پیرنیا باغبان موسیقی ایران»: سعید اداک؛ سحر طاعتی؛ مینا آتشی