روح ایرانی در شعر حافظ

جلوه‌ی دیگر چهره‌ی ممتاز حافظ، ایرانی‌اندیشی اوست. در آن دوره که سرزمین ایران پایمال سم ستوران مهاجمانی از چند سوی، و ملت ایران دستخوش خفقان و اختناق بود و قرن‌ها به‌طور مستمر کوشش شده بود که ایرانیان ایرانی‌بودن خود را فراموش کنند، خواجه‌ی شیراز بعد از دانای طوس شاید تنها کسی است از اهل اندیشه و قلم، که در آن روزگاران فرهنگ ایرانی دارد و به ایران می‌اندیشد. این اصیل‌ترین رنگ شعر حافظ است.

از قرن‌ها پیش از حافظ، خلافت عربی بغداد و کارگزاران آن در ایران از غزنویان و سلجوقیان و دیگر سلسله‌های تابع خلافت، به‌طور مستمر کوشیده بودند که ایرانی تاریخ و فرهنگ، و ایرانی‌بودن خود را فراموش کند. این سیاست آنچنان ریشه دوانیده بود که شاعر و متفکری مثل محمد غزالی در کیمیای سعادت خود می‌گوید: «… و شمشیر و سپر چوبین فروشند برای نوروز و بوق سفالین برای سده. و از این چیزها بعضی حرام است و بعضی مکروه… نوروز و سده باید که مندرس شود و کسی نام آن نبرد.»

غزالی با آنکه همشهری فردوسی بود، اما مدرس نظامیه‌ی بغداد، و از نزدیکان دربار ملکشاه سلجوقی و وزیر او نظام‌الملک بود و نوشته‌های او انعکاس سیاست خلفای بغداد و دست‌نشاندگان سلجوقی آنها، و نمونه‌ی تنگ‌نظری است. حافظ در جواب افرادی مثل غزالی و سیف فرغانی‌ــ شاعری از اواخر قرن هفتم پشت به ایران و روی به دیار روم کرده‌ــ چنین می‌گوید:

قدح به شرط ادب گیر ز آنکه ترکیبش

ز کاسه‌ی سر جمشید و بهمن است و قباد

سپهر بر شده پرویزنی است خون افشان

که ریزه‌اش سر کسری و تاج پرویز است

حافظ به ایران می‌اندیشد و مثل یک ایرانی می‌اندیشد.

حافظ در شعر خود به «قیل و قال مدرسه» و «طاق و رواق مدرسه و قال و قیل فضل» اشاره‌ها دارد. «علم و فضلی که به چل سال» به دست آورده بود، مجموعه‌ی فرهنگ ایرانی و اسلامی آن روزگار است. آنچه در مدرسه‌های آن روز بحث و تدریس می‌شد، کتاب‌های دینی به زبان عربی بود. بعد از سقوط عباسیان و در فضای جدید، تدریس کتاب‌های حکمت و کلام هم به مدارس راه یافته بود. تجسس دیوان‌های شاعران عرب هم سرگرمی دانشمندان اهل ذوق بود. آن همه در سخن حافظ اثر گذاشته، اما نه چنان که اندیشه و شعر او را از فرهنگ ایرانی دور کند و مصنوع و خشک و عالمانه سازد.

مایه‌ی اصلی سخن او، فرهنگ ایرانی عصر او و ادوار پیش از اوست و رواج سخنش سبب شده که در فرهنگ ایرانی بعد از خود، بیش از هر شاعر و نویسنده‌ی ایرانی اثر گذاشته است.

مطلب ادامه دارد

ــ تلخیصی آزاد از «گلگشت در شعر و اندیشه‌ی حافظ» اثر دکتر محمدامین ریاحی

رسول رهو، خواننده، مدرس و پژوهشگر آواز و زبان و ادب پارسی