به گزارش نای اولین نشست پژوهشی سی و هفتمین جشنواره موسیقی فجر به موضوع موسیقی در شعر نظامی گنجوی پرداخته شد و میهمانان این برنامه محمد جعفری، سعید شفیعیون و ارسطو میهن‌دوست بودند.

دکتر سعید شفیعیون، دانشیار ادبیات دانشگاه اصفهان، میهمان اول برنامه بود که با همت او و همکارانش روز ۲۱ اسفند به نام روز نظامی گنجوی در تقویم ثبت شده است. شفیعیون علاوه‌بر تخصص ادبی، نظامی‌پژوه نیز است.

او که خود استاد موسیقی است و نزد استادانی چون محمدرضا شجریان آموزش دیده است، در خصوص موسیقی در اشعار نظامی گفت: نظامی از دیرباز در آواز ایرانی ورود داشته است اما متاسفانه برخلاف دیگر شاعران جایگاهی که باید را ندارد و مانند شاعرانی چون حافظ و سعدی به او توجه نشده است. این در حالی است که حتی شاعرانی از زبان‌های دیگر نیز از آثار او الهام گرفته‌اند.
زبان سخت اشعار نظامی

وی افزود: شاید یکی از کم‌توجهی‌ها به اشعار و آثار نظامی به دلیل پیچیدگی و دشواری زبان اشعار او باشد. او در آثارش از ترکیب‌های خاص و استعاره‌ها و دیگر شگردهای زبان فارسی استفاده کرده که فهم آثار او را چه از منظر موسیقی و چه از نظر مخاطبان دشوار می‌کند.

شفیعیون در پاسخ به این پرسش که آیا می‌توان موضوع دشواری فهم آثار گنجوی به دلیل به‌کارگیری اصطلاحات خاص را به عنوان یک چالش دید، گفت: بله، زیرا زبان دشوار این اشعار و به‌کارگیری اصطلاحات خاص در آن برای انتخاب شعر موسیقی چالش ایجاد می‌کند. همچنین موضوعاتی که در شعر گنجوی به کار رفته، موضوعاتی است که شاید بسیاری با آن انس نگیرند.

شفیعیون درمورد زبان اشعار نظامی تصریح کرد: مردم اقبال بیشتری به اشعار شاعرانی چون حافظ و سعدی دارند زیرا فهم آثار آنها برای مردم راحت‌تر و ملموس‌تر است.

این استاد موسیقی در پاسخ به سوالی درباره مهجور ماندن نظامی خاطر نشان کرد: اشعار روایی نظامی کمتر مورد توجه قرار گرفته و شاید هم علت این است که بیان آوازی موسیقی امروز ما در وهله اول به گونه‌ای است که اشعار گنجوی کمتر شامل حال آن می‌شود.

شفیعیون با اشاره به فضای موسیقایی گذشته افزود: شنوندگان و خوانندگان اشعار در گذشته، آشنایی بیشتری با اشعار و شاعران فارسی داشتند و برای انتخاب شعر و موسیقی‌ای که بخواهند به آن گوش دهند دستشان بازتر بود؛ زیرا برای آنها اشعار و موضوعاتی که در شعر به کار برده می‌شد، ملموس‌تر بود.

او در مورد اینکه آواز به غزل منحصر شده است، گفت: غزل‌هایی که در موسیقی از آنها بهره گرفته می‌شود، غزل‌هایی هستند که ذهن شنونده‌ با آن مانوس است و رویکرد تازه‌ای به آن شعر و موسیقی ایجاد نمی‌شود.
پس از صحبت‌های میهمان اول برنامه، ارسطو میهن‌دوست میهمان دوم در مورد اسامی الحانی در شعر نظامی گنجوی صحبت کرد. میهن‌دوست کارشناس ارشد موزیکولوژی از دانشگاه تهران است.

میهن‌دوست در پاسخ به این پرسش که چرا الحانی که نظامی در خسرو و شیرین آورده و آنها را به باربد و نکسیا نسبت داده و پس از آن، او منبعی برای تمام کتاب‌ها و فرهنگ‌نویسان بعدی شده که الحان باربدی را همان الحانی بدانند که نظامی ذکر می‌کند، گفت: ما از نظامی شاعر به عنوان یکی از منابع موسیقیایی استفاده می‌کنیم. نظامی در خسرو و شیرین به کرات از باربد و نکسیا نام می‌برد. نظامی در این اثر سی لحنی را نام می‌برد که کسی نمی‌داند او آنها را از کجا آورده و منبع آنها پیش از نظامی چه کسی یا چه کتابی بوده است.

اسامی الحانی از کجا آمده؟

میهن‌دوست ادامه داد: با بررسی آثار پیش از نظامی و زمانه‌ای که نظامی در آن زندگی می‌کرده متوجه می‌شویم که او با مراجعه به سنت موسیقی دوران خود این اسامی را در آثارش نقل کرده است.

وی درمورد اشعار الحاقی گفت: برخی از اشعاری که منتسب به نظامی هستند یا حتی در میان اشعار او وجود دارند، اشعار الحاقی هستند. در آن زمان، برای بقای شعر، دیده شدن یا اینکه برخی نمی‌خواستند که نام‌شان فاش شود، شعر خود را منتسب به شخص معروف دیگری می‌نوشتند تا آن شعر بیشتر دیده شود و باقی هم بماند.

همچنین او می‌گوید که نظامی خود یک منبع موسیقیایی است که با رجوع به آثار او می‌توانیم درمورد سازهای موسیقی دوره او اطلاعات مفیدی را کسب کنیم.

باربد، اسطوره موسیقی در شعر نظامی

میهمان آخر این مراسم، محمد جعفری، دانشجوی دکترای ادبیات در دانشگاه تربیت مدرس بود. جعفری خبر از تصحیح آثار نظامی داد و سپس درباره باربد به‌عنوان یک اسطوره در آثار نظامی گفت: باربد موسیقیدان شاخص یک دوره است. در خسرو و شیرین نظامی آنجایی که باربد نمود کامل دارد ما اسطوره‌ای از او داریم، یعنی یک سیری صورت گرفته تا باربد به وجود آید. باربد یک اسطوره موسیقی است؛ زیرا هنوز هم نامش در میان است.

او در این رابطه افزود: از همان قرون نخستین که شعر عربی سروده می‌شد، یک سیر اسطوره‌سازی درمورد باربد اتفاق افتاد. در حال حاضر نیز برخی قصه‌ها و داستان‌ها و بسیاری از سازها را به باربد نسبت می‌دهند. باربد در اشعار نظامی گنجوی یک اسطوره است.
جعفری در مورد شعر نظامی به عنوان یک منبع برای موسیقی شناسی گفت: باید بگوییم که شعر متنی است که صدق و کذب نمی‌پذیرد و مانند علم نیست بلکه سیال است. احتمال آنکه بسیاری از مفاهیمی که نظامی در آثارش به کار برده برگرفته از تخیل خود او باشد، زیاد است.