˝عاشورا˝ از آن نقاط عطف در تاریخ است که جاذبه‌های بسیاری برای ایرانیان دارد. عاشورا مَخلص اندیشه شیعی است که ایران بزرگ‌ترین و پذیراترین محفل برای آن بوده و هست.

به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی موسیقی ایران (نای(، فرهنگ عیاری و دلاوری که در ایران ریشه‌هایی کهن دارد بالطبع گرایش عجیبی و خاصی به اتفاق عظیم عاشورا دارد. در واقع با توجه به روحیات خاص ایرانی‌ها، تفکر تشییع و به ویژه آزادمردی امام سوم در قلب ایرانی‌ها جایگاه ویژه‌ای دارد. پدیده فرهنگی اینچنین قاعدتا از مرز عادت‌های روزمره بیرون می‌رود و در عرصه فرهنگ و هنر نمود دیگری پیدا می‌کند. درباره عاشورا اختصاصا هنری نمایشی به نام “تعزیه” وجود دارد که از مهم‌ترین گونه‌های هنری ایرانی است. تعزیه هنری موزیکال است که موسیقی و آواز آن به اندازه اکت‌های نمایش و حتی بیشتر از آن اهمیت دارد.

تعزیه جایگاه خاصی در تاریخ موسیقی ایران دارد. دو سال پیش کیوان ساکت درباره این هنر نمایشی گفته بود: “تعزیه و موسیقی مذهبی راه نجات موسیقی ایرانی شد: زیرا فقط در ماه‌های محرم یا مراسم مذهبی اجازه می‌دادند که موسیقی اجرا شود و این موضوع باعث شد موسیقی در طول تاریخ ثبت شود و بهتر است بگوییم مراسم مذهبی و موسیقی مذهبی از سقوط موسیقی ما جلوگیری کردند و در حفظ و نگهداری موسیقی نقش موثر و مفیدی دارند.”

بحث زیبایی‌شناسی در جهان هنر به این خاطر مطرح است که یک اثر هنری بر اساس خواسته و محتوای خود مطلوب‌ترین تاثیر را بگذارد، هنر دینی و مذهبی هم از این قاعده مستثنی نیست. قطعه “وحدت” که با صدای فرهاد فقید در خاطره‌های ما جاری است. واجد جنبه‌های زیبایی‌شناسی مورد نظر فهوای این اثر است. وحدت درباره پیامبر بزرگ اسلام است. شعر زیبا و موسیقی حماسی مناسب با خوانندگی تاثیرگذار فرهاد این اثر را شاهکاری در مدح شخصیت این پیامبر والامقام کرده است. پس جنبه‌های زیبایی‌شناسی به سادگی می‌تواند یک اثر مذهبی را تاثیرگذارتر کند و آن اندیشه مورد نظر را بهتر و عمیق‌تر به مخاطبش منتقل کند. نکته‌ای که عملا حلقه مفقوده مداحی دهه اخیر در ایران شده و باعث اعتراض بسیاری از علما و محققان موسیقی مذهبی شده است. در صورتی که مداحی فعالیت ارزشمندی در حوزه آیین‌های مذهبی است و آموزش و معرفت خاص خودش را می‌خواهد که ظاهرا در حال فراموشی است و اتفاقات دیگری در حال جایگزین شدن است. اگر به مطالب چند روز اخیر هنرآنلاین نظری بیاندازید به بخشی از آسیب‌های وارد به این مسئله اشاره شده است. اما در این متن مروری داریم به آلبوم‌های شایسته حوزه موسیقی مذهبی و به خصوص موسیقی عاشورایی. علاقمندان موسیقی می‌توانند در این ایام فارغ از سر و صداها و عبارت‌های ناشایستی که بعضا ظاهرا در مدح امام حسین (ع) خوانده می‌شود، با گوش سپردن به این آلبوم‌ها نواهایی جانسوز و اصیل از موسیقی عاشورایی بشنوند.

وداع

یکی از شاخص‌ترین آثاری که در مدح و ستایش سیدالشهدا (ع) ارائه شده است. مجموعه “وداع” است که در قالب دو سی دسی در سال ۱۳۸۴ منتشر شد. این اثر با صدای حسام‌الدین سراج مرثیه‌های بسیار زیبایی بر اساس اشعار عمان سامانی است. این مجموعه بر اساس همکاری حسام‌الدین سراج و محمدمیرزمانی شکل گرفته است و گروهی از نوازندگان درجه یک موسیقی ایران در تولید این اثر ارکسترال سهم داشتند. وداع بعد از انقلاب اولین اثری بود که توانست به صورت کنسرت در ایام محرم روی صحنه رود. امسال هم احتمالا حدود ۲۰ آبان‌ماه این رپرتوار عاشورایی اجرا خواهد شد.

پرداخت مفصل به این آلبوم مجال دیگری می‌طلبد اما انتخاب صحیح اشعار، آهنگ‌سازی مناسب این مجموعه که بخش عمده‌ای از آن را خود سراج انجام داده است و اجرای با احساس و قدرتمند گروه نوازندگان از جمله عناصری است که این اثر را تاثیرگذار و ماندگار کرده است. سراج در جایی گفته بود که چندین سال درگیر مجموعه “گنجینه اسرار” سامانی بوده و مدت‌ها بر روی اشعار این مجموعه کار کرده تا مجموعه موسیقایی “وداع” از آن استخراج شده است.

محمد میرزمانی پیش از وداع مجموعه موفق “عطش و آتش” را با صدای صادق آهنگران کار کرده بود. مجموعه که با قطعه “کربلا منتظر ماست بیا تا برویم” بارها از صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش شده است. البته بدون اینکه به آهنگساز و ناشر آن که حوزه هنری است، اشاره‌ای شود.

ساقی سرمست

یکی دیگر از آلبوم‌های شاخص موسیقی عاشورایی که اتفاقا نگاه مدرنی در شکل تنظیم آن وجود دارد، “ساقی سرمست” با صدای استاد محمد‌علی کریم‌خانی و موسیقی آریا عظیمی‌نژاد است.

در این آلبوم قطعه‌ای آوازی وجود داشت که استاد کریم‌خانی می‌خواند: ای حرمت ملجا درماندگان / دور مران از در و راهم بده… این قطعه که برای امام رضا (ع) خوانده شده بود بسیار مورد توجه قرار رفت. کریم‌خانی با آن گستره و کنیک حیرت‌انگیز صدایش، مداحی اهل شهر قزوین روایت کرده است که تا پیش اینکه توسط آریا عظیمی‌نژاد و با همین قطعه مطرح شود، کسی او را نمی‌شناخت. استاد کریم‌خانی متولد سال ۱۳۲۹ است و همچنان در هفتاد و چهار سالگی صدایی تاثیرگذار دارد. او را از اساتید موسیقی مذهبی می‌دانند. صدای دلنیشین او را می‌توانید در سرتاسر این آلبوم بر بستر فضای هارمونیکی که آرای عظیمی‌نژاد خلق کرده بشنوید و لذت ببرید.

اهل ماتم

“اهل ماتم” عنوان اثری موسیقایی از محسن شریفیان است که این روزها در مالزی در کنفراسی پیرامون موسیقی مذهبی جنوب ایران سخنرانی خواهد کرد. محسن شریفیان را بیشتر به عنوان نوازنده‌‎ی چیره دست ساز “نی انبان” می‌شناسند. او در عین حال آهنگساز است و پژوهشگر موسیقی جنوب که خود از آن خطه است. شریفیان علاوه بر فعالیت‌های فراوان در اجرای کنسرت و ارائه‌ی آلبوم‌های موسیقی به پژوهش و تحقیق جدی در زمینه‌ی موسیقی منطقه خود یعنی بوشهر پرداخته و این بررسی‌ها را در کتاب‌هایی تحت عنوان “اهل ماتم” و “اهل زمینگ” منتشر کرده است.

آلبوم “اهل ماتم” نمونه‌ی شنیداری کتابی با همین عنوان است که انتشارات ماهور سال ۸۳ آن را برای اولین بار منتشر کرد و تاکنون چندین بار تجدید چاپ شده است. “اهل ماتم” را همان اندازه که باید اثر موسیقایی است، اثری آیینی هم به شمار آورد، چرا که در این اثر بسیاری از آیین‌های مذهبی مردم بوشهر نمایانده شده است و از این جهت می‌توان آن را در این حوزه نیز مورد بررسی قرار داد. آلبوم “اهل ماتم” شامل دو سی دی است که در آن آواهای سوگواری بوشهر در قالب پژوهشی به انتشار در آمده است. موسیقی بوشهر بخش اعظم موسیقی جنوب ایران زمین را شامل می‌شود. بر طبق آن‌چه هم اکنون به دست ما رسیده است، موسیقی سوگواری شیعیان در بوشهر به روزگار دیلمیان برمی‌گردد و شریفیان در این اثر کماکان نگاهی تاریخی به این سبک موسیقایی در این منطقه داشته و تلاش کرده است تا تنوع و کثرت ملودی را در آن لحاظ کند.

ذوالجناح

“ذوالجناح” نام آلبومی به آهنگسازی عماد توحیدی و تنظیم بابک شهرکی است که وام‌دار آیین عزاداری در جنوب ایران است، منتها برخوردی عمیق با دیدگاه زیبایی‌شناسی بدیع با آن صورت گرفته است.

عماد توحیدی با واقعه‌ی عاشورا و پدیده‌ی ذوالجناح تنهای بعدازظهر عاشورا بسیار هوشمندانه برخورد کرده است. در واقع او بیش از هر چیزی در پی استخراج محتوایی بدیع برای خلق اثری متفاوت ذیل موسیقی عاشورایی بوده است. این رویکرد باعث شده تا “ذوالجناح” در وهله‌ی اول به عنوان یک اثر هنری با رویکردی متفاوت قابل بحث باشد و در عین حال بتوان این تجربه را به عنوان اثری هنری متعلق به ساحت عاشورا مورد بررسی قرار داد.

از ویژگی‌های مهم این اثر قرار دادن سازهای کوبه‌ای جنوب به عنوان حامل اصلی ملودی‌هاست. کوبه‌ای‌های جنوبی جایگاه بسیار جالبی در این اثر دارند و برای خلق فضای مورد نظر توحیدی، کارکرد خوبی پیدا کرده‌اند. توحیدی در گفت‌وگو با مجله‌ی شبکه هنر در سال ۱۳۸۹ درباره این اثر گفته است: “قصد من ایجاد یک فضای سیال و بی‌مکان بود. از سویی اگر شما جغرافیای ایران فرهنگی و نه ایران مرزبندی شده امروز را نگاه کنید، موسیقی ما از تاجیکستان تا بخش‌هایی از هند و کشمیر و تا آسیای صغیر و کشورهای عربی ردپای قابل توجهی دارد. این اثر را می‌توان ارائه دهنده‌ی منظومه‌ای از تفکر دانست که بنیادهای فکری ایرانی در کنار نگاه اساطیری کهن و تداخل آن با رسم شیعه و خاطره مقدس واقعه عاشورای سال ۶۱ هجری و آیین‌های سور و سوگ و فرهنگ‌های متنـوع این محـدوده دانست. موسیقی دینی قبل از تبعیت از فـرم و الگوهای کهنه یا نو، دارای روح واحدی است که می‌تواند در قالب‌های متنوعی بروز و ظهور کند”. شنیدن این آلبوم در این ایام خالی از لطف نخواهد بود.

مرثیه آفتاب

آرش شهریاری تنبورنواز و از شاگردان موفق استاد علی‌اکبر مرادی، مجموعه “مرثیه آفتاب” را در سال ۱۳۸۳ منتشر کرد. این مجموعه بخشی از مقام‌های مرثیه‌ای قدیمی و تعدادی آهنگ با مضمون مرثیه و سوگ از ساخته‌های سید آرش شهریاری را در خود جای داده است. این مجموعه برآمده از شیوه عزاداری اهل یارسان کرمانشاه در سوگ امام حسین (ع) است. در دفترچه این مجموعه نوشته شده: مقام‌های مرثیه‌ای، مقام‌های مخصوص سوگ است که در سوگ عزیزان از دست رفته یا به یاد پیران و مسندنشینان سلسله و یا در سوگ اسوه‌های مذهب شیعه و به خصوص امام حسین (ع) در روز عاشورا اجرا می‌شود. پیروان یارسان در روز عاشورا با تنبور و آواز مرثیه‌سرایی می‌کنند. و …

“مرثیه آفتاب” از تجربه‌های جالب موسیقی مقام در زمینه موسیقی عاشورایی، اثری که تاثیرگذار است و در عین حال شما را با شکل سوگواری مناطق خاصی از ایران آشنا می‌‌کند.

خروش بحر

یکی دیگر از آثار شاخصی که در حوزه موسیقی عاشورایی منتشر شد”خروش بحر” به آهنگسازی فردین کریم خاوری و خوانندگی علیرضا افتخاری است که بیشتر بر ابعاد حماسی واقعه عاشورا متمرکز است. این آلبوم در سال ۱۳۸۶ منتشر شد.

علیرضا افتخاری در این اثر شعرهای کاروان اثر سعدی، سرو خدا، خروش بحر و وداع از محتشم کاشانی و فراق اثر مهجوری اصفهانی را اجرا کرده است.

“خروش بحر” سال ۸۶ همزمان با ایام محرم و صفر منتشر شد و مورد توجه عموم مردم قرار گرفت. در این اثر که از متفاوت‌ترین آثار علیرضا افتخاری به عنوان خواننده است، قطعاتی چون کاروان در دستگاه شور، آواز و نی، سرو خدا در دستگاه شور و دشتی، خروش بحر در دستگاه چهارگاه، فرقا در دستگاه افشاری، وداع در دستگاه چهارگاه و بیداد، بال ملائک در دستگاه چهارگاه و بیداد، کیمیاگران در دستگاه شور و دشتی و زمان گل به مخاطبان موسیقی ارائه شد.

فردین کریم خاوری، آهنگساز درباره این اثر توضیح می‌دهد: “آن‌چه در ماه محرم سال ۶۱ هجری قمری گذشت حماسه‌ای بی نظیر از تاریخ بشر بود که سرشار از پیام‌های فرهنگی، اعتقادی، سیاسی و اجتماعی است. در این اثر سعی داشتم قسمتی هرچند کوچک از بعد حماسی و معنوی آن را با زبان نغمه و نوا بیان کنم. آن‌چه که در بیان ابعاد فوق در نظر داشتم چنین است که می‌شنوید. و صد البته در این میان نباید توانایی و بلاغت و صدای گرم خواننده توانمندی چون علیرضا افتخاری را از یاد ببریم.

متاسفانه در دو، سه سال اخیر آثار چندان درخور توجهی در این زمینه تولید نشده است و توجه مردم همچنان معطوف به مداحانی است که وام‌داری موسیقی اصیل عاشورایی نیستند و مردم هم ظاهرا محصولاتی و پیشنهاداتی فرهنگی مناسبی برای جایگزین کردن ندارند. از سوی دیگر اجرای آثار نه چندان درخور و فکر شده توسط ستارگان پاپ در چند سال گذشته که می‌گفتند به نیت گرفتن مجوز آلبوم انجام می‌شد باعث شده تا هنرمندان فرهیخته از ورود به این فضاها تا حدودی پرهیز داشته باشند و اگر مناجات و مرثیه‌ای هم اجرا می‌کنند برای دل خودشان باشد. در صورتی که تولید محصول جدی در این زمینه نیازمند هنرمند اهل اندیشه و زیبایی‌شناسی است.

در انتهای این متن شاید بد نباشد از رضا مهدوی یادی بکنیم که بخش عمده‌ای از آثار ارزشمندی در حوزه موسیقی مذهبی و عاشورایی در زمان صدارت ایشان در مسند مدیریت مرکز موسیقی حوزه هنری تولید شده است.