هشت سال دفاع مقدس، دوران پر فراز و نشیب و سرشار از حماسه‌هایی بود که تا به امروز نقش ماندگاری در زندگی اجتماعی مردمان سرزمینمان دارد.  در بطن این مقاومت ملی،موسیقی به عنوان یک هنر غنی و تأثیرگذار نقش مهمی داشته است.

جنگ ایران و عراق، که از ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ آغاز شد، پیامدهای عمیقی بر تمامی ابعاد زندگی ایرانیان گذاشت. در چنین شرایطی، هنر، به ویژه موسیقی، به عنوان یکی از قدرتمندترین ابزارها برای بیان احساسات، تقویت روحیه‌ها، و مستندسازی وقایع ظهور کرد و آهنگسازان و خوانندگان نیز با تولید آثاری با این مضمون همراهی خود را در آن شرایط با مردم نشان دادند و رادیو و تلویزیون نیز که در آن زمان ابزارهای اصلی رسانه‌ای بودند، نقش بسزایی در پخش گسترده این آثار ایفا کردند.البته که در آن زمان در کنار صدا و سیما،

مراکزی چون حوزه هنری ، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس و دیگر مراکز فرهنگی و مذهبی، در تولید، ترویج، و حمایت از موسیقی دفاع مقدس نقش فعالی داشتند. این نهادها با همکاری هنرمندان، اقدام به تولید آثار موسیقایی با مضامین مورد نیاز جنگ در سبک ها و گونه های مختلف موسیقایی کردند که هر یک به نحوی در راستای اهداف فرهنگی و روانی جنگ عمل می‌کردند.

*موسیقی ایرانی در جنگ

بخش قابل توجهی از موسیقی دفاع مقدس ریشه در موسیقی ایرانی داشت.هنرمندان این سبک در طول ۸ سال جنگ تحمیلی آثار متفاوتی خلق کردند که ازآن جمله می توان به کیخسرو پورناظری آهنگساز و نوازنده پیشکسوت تنبور اشاره کرد که تصنیف«مردان خدا» را ساخت که با صدای شهرام ناظری،جلال محمدیان و همایون شجریان اجرا شده است.

هوشنگ کامکار دیگر آهنگسازی بود که در دوران جنگ اثر ماندگاری چون «کجایید ای شهیدان خدایی» را خلق کرد که تا به امروز در ذهن همگان ثبت شده است.

این اثر با شعری از مولانا در سال ۱۳۶۰ شکل گرفت که ابتدا با صدای بیژن کامکار شنیده و سپس با صدای شهرام ناظری اجرا شد.

«کاروان شهید» دیگر تصنیف خلق شده در روزهای جنگ ایران و عراق بود که توسط محمدرضا لطفی بر اساس شعری از محمد ذکایی (ذاکر) ساخته و با صدای شهرام ناظری پخش شد.

این قطعه در روزهای اولیه جنگ شکل گرفت؛ زمانی که یکی از نزدیکان شهرام ناظری در جنگ به شهادت رسید و این واقعه الهام‌بخش او شد. ناظری برای مراسم ترحیم به کرمانشاه رفت و در همان جا ملودی «کاروان شهید» در ذهنش شکل گرفت. پس از بازگشت به تهران، این ایده را با محمدرضا لطفی در میان گذاشت و این دو با همکاری گروه شیدا، قطعه را ضبط کردند که در آلبوم «چاووش ۸» منتشر شد.

*نقش موسیقی ارکسترال در جنگ

در کنار موسیقی سنتی، موسیقی ارکسترال و کلاسیک نیز در دوران دفاع مقدس مورد استفاده قرار گرفت. آهنگسازان ایرانی با بهره‌گیری از دانش موسیقی کلاسیک غربی و تلفیق آن با عناصر موسیقی ایرانی، آثاری خلق کردند که از در تاریخ موسیقی ایران ثبت شد.

بسیاری از این آثار، ملودی‌های حماسی داشتند که برای پخش در مراسم رژه، نمایش فیلم‌های جنگی و برنامه‌های رادیو و تلویزیون ساخته می‌شدند. سازهای بادی برنجی، کوبه‌ای، و ارکستر زهی برای نشان دادن و تهییج فضای جنگی بسیار مورد استفاده قرار می گرفت.

یکی ازنکات بارز اجرای موسیقی های ارکسترال در فضای جنگ، حضور نوازندگان ارکستر سمفونیک تهران در جبهه های جنگ بود. نوازندگان ارکستر در همکاری با خوانندگان موسیقی کلاسیک همچون اسفندیار قره باغی، مهراد کاظمی، رشید وطن دوست و … قطعات به یادماندنی را برای تقویت روحیه رزمندگان اجرا کردند.

قطعه «جنگ جنگ تا پیروزی» با اجرای رشید وطن‌دوست و با همراهی ارکستر سمفونیک تهران با تنظیمی از حشمت‌اله سنجری یکی از قطعاتی بود که در همان شرایط اجرا شده است.

در کنار این اجراها آثار شاخص بسیاری در ژانر موسیقی کلاسیک و ارکسترال با مضمون جنگ شکل گرفت که از آن جمله می توان به سمفونی خرمشهر، سمفونی ایثار ، این فصل را با من بخوان از ساخته های مجید انتظامی، خرمشهر ، پوئم سمفونیک سرزمین دلاوران،قطعه آهنگ جنگ و تکسوار از آلبوم تکسوار عشق از احمد پژمان، پوئم سمفونیک ناصر ساخته محمدرضا علیقی اشاره کرد.

*موسیقی فیلم و سریال در جنگ

موسیقی فیلم بخش جدانشدنی موسیقی جنگ محسوب می شود چرا که در همان شرایط جنگی فیلم هایی ساخته شد که روایتگر ابعادی از جنگ بودند که کمتر به چشم می خوردند و آهنگسازان موسیقی فیلم نیز با قرار گرفتن در کنار کارگردانان فضای جنگ را با زبان نت ها به مخاطب منتقل می کردند. آهنگسازان برجسته‌ای چون احمد پژمان، محمد بیات، وارطان ساهاکیان،مجید انتظامی و بسیارانی دیگر که در کارنامه هنری خود آثار ماندگاری برجای گذاشته اند.

موسیقی فیلم بوی پیراهن یوسف،از کرخه تا راین، آژانس شیشه‌ای، دوئل، حمله به اچ۳ و … ساخته مجید انتظامی ،بادیگارد،شب واقعه ساخته کارن همایونفر،سفر به چذابه ساخته پیروز ارجمند، موسیقی سریال سیمرغ به آهنگسازی محمدرضا علیقلی، موسیقی سریال بازگشت پرستوها ساخته ناصر چشم آذر،موسیقی سریال خاک سرخ به آهنگسازی محمدرضا علیقلی و … از جمله این آثار هستند.

*موسیقی فولکلور درتلفیق با نوحه در جنگ

 نوحه سرایی در سالهای اولیه جنگ به یکی از تاثیرگذارترین هنرها در آن سالها بدل شد . نوحه خوان هایی چون صادق آهنگران و غلام کویتی پور با خوانش ملودیهای که برگرفته از موسیقی نواحی بود توانستند نقش مهمی در تههیج روحیه مردم و رزمندگان ایجاد کنند.

دایه دایه وقت جنگه، ممد نبودی ببینی و بسیارانی دیگر با الهام از موسیقی نواحی مناطق ایران در آن سالها پخش و اجرا می شد.

*ردپای موسیقی پاپ در جنگ

در دوران جنگ، شاهد تولید قطعات پاپ هم بودیم قطعاتی که بیشتر شبیه سرود بودند اما نقش ماندگار در آن دوران داشتند.آثاری که بیشتر با صدای محمدگلریز به گوش می رسید و بعدها نیز خوانندگان موسیقی پاپ برای زنده نگه داشتن و مرور خاطرات جنگ آثاری در این سبک خواندند که از آن جمله می توان به رضا صادقی و محسن چاووشی اشاره کرد.

* تأثیر موسیقی دفاع مقدس بر جامعه

موسیقی دفاع مقدس، صرفاً مجموعه‌ای از ترانه‌ها و آهنگ‌ها نبود، بلکه نیرویی پویا و تأثیرگذار بر فرهنگ، هویت، و روان جامعه در دوران جنگ بود.

موسیقی های ساخته شده در دوران هشت سال دفاع مقدس، از مرزهای زمان و مکان عبور کرده و به بخشی جدایی‌ناپذیر از حافظه تاریخی ملت ایران تبدیل شده است. این آثار، فراتر از یک دوران خاص، در طول سال‌ها، الهام‌بخش نسل‌های بعد بوده‌اند.

ملودی‌ها و اشعار بسیاری از ترانه‌ها و نوحه‌های دوران جنگ، همچنان در اذهان مردم باقی مانده است. پخش این آثار در مناسبت‌های مختلف، یادآور حماسه‌ها و رشادت‌های آن دوران است.

این موسیقی‌ها، توانستند در شرایطی که جامعه با چالش‌های بزرگی روبرو بود، حس همبستگی، امید، و پایداری را تقویت کنند و به بخشی ماندگار از حافظه تاریخی ملت ایران تبدیل شوند. از سویی دیگر میتوان گفت موسیقی دفاع مقدس، نه تنها برای نسلی که آن را تجربه کرده، بلکه برای نسل‌های بعد نیز حامل پیام است. این آثار، روایتی زنده از مقاومت، ایثار، و هویت ملی را به نسل جوان منتقل می‌کنند.

گزارش:سحر طاعتی