عضو شورای علمی سیزدهمین جشنوارۀ موسیقی نواحی ایران دربارۀ تنوع دوبیتی‌خوانی در کشور و نام‌های مختلف آن در بین اقوام ایرانی گفت.

به گزارش نای، محمدعلی مرآتی، عضو شورای علمی سیزدهمین جشنوارۀ موسیقی نواحی ایران، با اشاره به اینکه این جشنواره یکی از رویدادهای مهم موسیقی اقوام در ایران است، گفت: در کشور ما اقوام متنوعی وجود دارند که این مسئله خصوصیتی به‌نام وحدت و کثرت به‌وجود آورده است. در واقع این هویت ایران است که توانسته اقوام را به وحدت زبانی برساند. به نظرم تنوع اقوام مسئلۀ مهمی است. جشنوارۀ موسیقی نواحی ایران به این کثرت و تنوع می‌پردازد. نقطه به نقطۀ ایران موسیقی‌های متنوعی دارد.

وی به دوبیتی‌خوانی اشاره کرد و توضیح داد: موضوع جالبی است و می‌تواند پیوندی بین اقوام مختلف به‌وجود بیاورد. دوبیتی‌خوانی خصوصیات عجیبی دارد. در متن و کلام موسیقی اقوام از عروض برخوردار هستیم که از قرن هفتم شروع شده است. از قرن هفتم به قبل سیستم‌ها سیلابیک بوده‌اند. سیستم سیلابیک بخش عمده و گنجینۀ موسیقی اقوام را دربرمی‌گیرد که به آن موسیقی‌های ترانه‌ای یا موسیقی‌های چهاربخشی می‌گویند.

عضو شورای علمی جشنواره موسیقی نواحی ایران عنوان کرد: جشنواره امسال می‌خواهد دوبیتی‌ها را دوباره کشف کند و مفاهیم جدیدی را در آنها پیدا کند. در واقع می‌خواهد هم به تنوع و کثرت بپردازد و هم به موضوعی به نام دوبیتی‌خوانی. به نظرم می‌توانیم نکات جالبی را در این جشنواره کشف کنیم تا مردم ایران نیز آنها را بشناسند.

مرآتی در پاسخ به این سؤال که امسال چه چیز جدیدی را در جشنواره شاهد خواهیم بود، اذعان کرد: با توجه به شرایط ویروس کرونا، جشنواره موسیقی نواحی پا پس نکشیده و می‌خواهد به حیات خود ادامه بدهد. به‌نظرم این نکتۀ بسیار مهمی است. یکی دیگر از نکات جالب این جشنواره آنلاین‌بودنش است. همۀ مردم ایران و جهان می‌توانند اجراها را به صورت آنلاین ببینند. جشنواره در بخش دیگر تصمیم گرفته به مستندسازی بپردازد و از محل زندگی هنرمندان فیلم ضبط کند. همیشه موسیقی خاصی که مربوط به مراسم خاصی بوده را به سالن‌های رسمی دعوت می‌کردیم تا اجرا کنند. شاید حس آن‌ها کمی مصنوعی‌ بود ولی با این مستندسازی‌ها اتفاق بهتری رقم خواهد خورد.

وی با اشاره به اینکه قطعاً دنبال چهره‌هایی خواهند بود که تاکنون دیده نشده‌اند، گفت: میراثی که نسل به نسل حرکت می‌کند زمانی می‌تواند زنده باشد که به نسل جدیدتر انتقال داده شود. نگاه جشنواره موسیقی نواحی جوان‌گرایی و نخبه‌گرایی است ولی در فیلم‌های مستند حتماً از پیشکسوتان هم استفاده می‌کنیم.

عضو شورای علمی جشنواره موسیقی نواحی ایران در رابطه با تاریخچۀ دوبیتی‌خوانی در ایران و کشورهای همسایه بیان کرد: دوبیتی، ساده‌ترین و بی‌پیرایه‌ترین فرم شعری موسیقایی است. دوبیتی را محل تلاقی موسیقی و شعر عامه در فرهنگ اقوام می‌بینم که به صورت رفتاری فرهنگی‌قومی مطرح است. این قالب شعری مرکب از چهار مصرع است که معمولاً قافیه در مصرع سوم اختیاری است. جالب است که اگر به پیشینۀ دوبیتی برگردیم، در دورۀ ساسانی هم اشعار عامه به «ترانک» مشهور بوده است. به‌زعم اغلب محققان، دوبیتی تکامل‌یافته و شاید عروضی‌شدۀ ترانه‌های ۱۲هزار هجایی قدیم است. سیستم دوبیتی بیشتر سیلابیک و هجایی است. همان‌هایی که در ایران قدیم به آن «فهلویات» می‌گفتند. در ادبیات ایران، فهله به معنی وزن است.

مرآتی ادامه داد: ما ۳۰۲ گونه قالب شعری داریم که ۳۰ درصد آن‌ها در قالب دوبیتی است. اگر تجسمی هم از مضمون دوبیتی داشته باشیم، معمولاً در مصرع اول و دوم این قالب شعری بحث اصلی را پیش می‌کشد و پند و اندرزها را می‌گوید و در مصرع سوم ذهن را آمادۀ نتیجه‌گیری می‌کند. در مصرع آخر اوج بیان احساسات است. در چهار مصرع و در دو بیت، تمام آن موضوعی که سراینده می‌خواهد بگوید را دارد. در موسیقی اقوام، عموماً سرایندگان این دوبیتی‌های مردمان عادی هستند.

وی عنوان کرد: دوبیتی‌ها خصوصیتی دارند که به آن خصلت جمعی می‌گوییم. این خصلت جمعی در زندگی اجتماعی انسان‌ها موضوع مهمی است. معمولاً دوبیتی‌ها، اندیشۀ شخص واحدی نیستند و سراینده‌های آن‌ها مشخص نیست. ملودی‌هایی که به صورت ترانه‌های دوبیتی است، همین خصوصیات را دارند. از آنجایی که از درون قومی می‌آیند، دیدگاه آن‌ها نیز جمعی است و می‌خواهند موضوعی را برای اجتماع بگویند. موضوعی که می‌گویند دقیقاً رفتارهای اجتماعی‌شان است. دوبیتی‌ به دور از آن ادبیات پیچیده و زینت‌هایی که در ادبیات کلاسیک وجود دارد، فرهنگ خوش‌ذوقی در گنجینه‌اش حفظ می‌کند. دوبیتی‌ها عموماً کارکرد اجتماعی دارند و می‌توانیم آن‌ها را در حالت‌های مختلفی ببینیم.

عضو شورای علمی جشنوارۀ موسیقی نواحی ایران گفت: در خراسان بزرگ به دوبیتی‌‌ها، کله فریاد، ساربانی، انارکی، کوچه‌باغی، جمشیدی، سیامو و اشترخجو و در آذربایجان، گرایلی یا تصنیف ترکی می‌گویند. در کرمان از عنوان‌های غریبی‌خوانی، سرآسیابی، شرمه و پری‌جان برای دوبیتی استفاده می‌کنند. در مازندران کتولی، حقانی، کیجاجان، امیری، بیدخوانی و در جنوب ایران حاجیونی، فایزخوانی و هدی‌خوانی. در گیلان، هی‌یار هی‌یار، بندون بندونه و شرف‌شاهی داریم. در لرستان به چل‌سرو و صیادی معروف است. در افغانستان فلک‌خوانی داریم و هزارگی هم می‌گویند. در کشورهای فارسی‌زبان بلبل‌خوانی داریم. در کردستان بیت‌خوانی و در سمنان سرحمامی معروف است و در سیستان و بلوچستان سیتک.

مرآتی در پایان خاطرنشان کرد: عموماً اگر بخواهیم دوبیتی‌خوانی‌های ایران را دسته‌بندی کنیم، شاید بتوانیم آن‌ها را در دسته‌هایی مثل عاشقانه و غنایی بگذاریم. مثلاً بیدگانی، پری‌جان، فایزخوانی، شرفشاهی، شروه و کتولی را می‌توانیم در وصف عشق و درد فراغ بگوییم. بعضی قالب‌ها مانند ترنگینه، انارکی، حاجیونی، غریبه‌خوانی هم در دوبیتی‌خوانی برای سوگ کاربرد دارند. اگر بخواهیم برای کار از دوبیتی‌خوانی مثال بزنیم، می‌توانیم به چوپانی، صیادی، ساربانی، اشترخجو و کردی‌خوانی اشاره کنیم. بعضی از کاربردها می‌تواند دینی و آیینی باشد. فکر می‌کنم دوبیتی با دسته‌بندی‌های اجتماعی به طور مستقیم دست و پنجه نرم می‌کند. اصلاً به‌عنوان رفتار درونی انسان در آن فرهنگ و جامعه عمل می‌کند. در این جشنواره می‌خواهیم از منظر دوبیتی‌خوانی حضور و درخشش اقوام ایرانی را ببینیم و لذت ببریم.

سیزدهمین جشنوارۀ موسیقی نواحی ایران به دبیری احمد صدری با موضوع دوبیتی‌خوانی آبان‌ماه سال جاری در کرمان برگزار می‌شود.