احمد صدری پژوهشگر موسیقی که دبیری چهار دوره جشنواره موسیقی نواحی را عهده دار بوده به تاریخچه این جشنواره و بررسی روند هفده دوره آن پرداخته است.

احمد صدری، پژوهشگر موسیقی در گفتگو با خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی موسیقی ایران  با مرور روند شکل‌گیری و تحولات جشنواره موسیقی نواحی ایران، تاریخچه این رویداد فرهنگی را از آغاز تا امروز تشریح کرد و گفت:

جشنواره موسیقی نواحی ایران در سال ۱۳۷۸ نخستین دوره خود را برگزار کرد. علت شکل‌گیری این جشنواره آن بود که در آن سال‌ها جشنواره موسیقی فجر بیشتر متشکل از موسیقی نواحی بود و مضامین آثار آن نیز عمدتاً انقلابی و دینی بودند. گاهی نیز همان مضامین، مقامی اجرا می‌شدند و همین موضوع سبب شد که جشنواره موسیقی نواحی به صورت مستقل از جشنواره فجر شکل بگیرد.

وی ادامه داد: در آن زمان مرحوم مرادخانی و دیگر اساتید به این نتیجه رسیدند که استان کرمان، به‌دلیل موقعیت مرکزی، صنعتی بودن و امکان حمایت مالی، محل مناسبی برای برگزاری جشنواره است. در آن دوره مدیرکل ارشاد استان کرمان نیز به موسیقی علاقه‌مند بود و همین امر موجب شد مقدمات برگزاری جشنواره فراهم شود و نخستین دوره در کرمان شکل بگیرد.

صدری با اشاره به اینکه سه دوره نخست جشنواره از سال ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۰ به دبیری محمدرضا درویشی برگزار شد، گفت: درویشی در کنار اساتید دیگری که پژوهش میدانی داشتند، مانند جهانگیر نصری اشرفی و دیگران، بر جغرافیای فرهنگی ایران اشراف داشتند. پیش از جشنواره موسیقی نواحی نیز جشنواره‌هایی همچون “هفت اورنگ” و “نی‌نوازان” در حوزه هنری برگزار شده بود که بستر و زمینه این جشنواره را فراهم کرد.

*دیدگاه محمدرضا درویشی برای جشنواره نواحی سازمحور بود

این پژوهشگر بیان داشت:دیدگاه آقای درویشی برای جشنواره نواحی، سازمحور بود. او که پژوهشگر برجسته‌ای بود، از بزرگان موسیقی دعوت کرد تا اجرا داشته باشند و گروهی از دانشجویان را نیز با خود همراه کرد که بسیاری از آنان اکنون در حوزه پژوهش موسیقی فعال‌اند. محور اصلی جشنواره در آن زمان سازهای زهی، مضرابی و به‌ویژه دو تار بود و تا سه سال جشنواره با همین رویکرد ادامه داشت.

وی ادامه داد: در سال ۱۳۸۳ آقای درویشی به دلیل اختلاف‌نظر با مسئولان از دبیری جشنواره کناره‌گیری کرد و آقای ایرج نعیمایی، مدیر وقت انجمن موسیقی ایران، جای او را گرفت. در آن دوره نیز جشنواره حالت رقابتی خود را حفظ کرد اما تفاوت‌هایی با دوران درویشی داشت. داوران تغییر کردند و تیمی از پیشکسوتان اقوام به ارزیابی آثار پرداختند. در همان سال برای نخستین بار خودم وارد جشنواره شدم و این آغازی بود برای پیوند من با موسیقی نواحی.

صدری که چندین دوره دبیری جشنواره موسیقی نواحی را برعهده داشته، تصریح کرد:در سال بعد، مجدداً آقای نعیمایی دبیر جشنواره بود اما به دلیل وقوع زلزله بم، جشنواره از حالت رقابتی خارج شد و اجراها با موضوع سوگ برگزار شد. برخی بعدها بدون بررسی پیشینه جشنواره می‌پرسند چرا به موضوع سوگ پرداخته نمی‌شود، در حالی که پنجمین دوره جشنواره به‌طور کامل به سوگ اختصاص داشت.

*نبود مستندسازی در سالهای نخست

این مدرس با تأکید بر نبود منابع مکتوب و مستندسازی در سال‌های نخست گفت: عکس‌ها و اسناد آن دوران بسیار محدودند. در دوره ششم، آقای درویشی پس از دو سال وقفه دوباره دبیری جشنواره را برعهده گرفت و روند غیررقابتی ادامه یافت. در این دوره، اساتید بزرگی مانند حمید رضا اردلان و دیگر پیشکسوتان حضور داشتند. از نظر گرافیکی نیز اتفاق مهمی افتاد و جمشید حقیقت‌شناس طراحی پوستر و تندیس جشنواره را برعهده گرفت. از همان دوره ثبت و ضبط آثار به‌صورت مستند آغاز شد.

وی یادآور شد: از سال ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۹ جشنواره تعطیل بود تا اینکه در سال ۱۳۹۰ با دبیری جهانگیر نصری اشرفی در تهران و کرمان برگزار شد. در این دوره، موضوع جشنواره “خنیاگران و خنیاگری” بود و نشست‌های پژوهشی مفصلی در خانه هنرمندان برگزار شد. چاپ مجموعه مقالات و کتاب از ویژگی‌های مهم این دوره بود.

صدری گفت: در سال ۱۳۹۲ جشنواره با دبیری بهمن کاظمی به شکل غیررقابتی در تهران برگزار شد. در این دوران شورای سیاست‌گذاری شکل و معرفی شخصیت‌ها در دستور کار قرار گرفت. سال ۱۳۹۳ جشنواره برگزار نشد و در ۱۳۹۴ دوباره ایرج نعیمایی به عنوان دبیر انتخاب شد و من قائم‌مقام جشنواره شدم. در دوره نهم تا سیزدهم، تلاش کردم جشنواره را موضوع‌محور پیش ببرم، زیرا شعر در موسیقی اقوام نقشی بنیادی دارد اما مغفول مانده بود. در حالی که ساز، همراه‌کننده متن است و اصل بر خلاقیت و متن است.

وی ادامه داد: در دوره نهم با موضوع آیین پیوند و شادمانی‌ها، تمرکز بر مضمون موجب شد از تکرار چهره‌ها جلوگیری شود. از جشنواره دهم تا سیزدهم دبیر جشنواره بودم. در جشنواره دهم موضوع “منظومه‌خوانی در ادبیات کلاسیک اقوام” مطرح شد. جشنواره یازدهم با موضوع “ادیان با مضامین حماسی”، دوازدهم با “آثار تغزلی” و سیزدهم در دوران کرونا با محور “دوبیتی‌خوانی” برگزار شد.

*چه زمانی دبیرخانه دائمی جشنواره نواحی شکل گرفت؟

صدری افزود: از جشنواره چهاردهم تا شانزدهم آقای مرآتی دبیر بود و عنوان “وحدت در کثرت” را برای جشنواره برگزید که من با آن مخالف بودم، چرا که موضوعی عرفانی بود و با محتوای موسیقی نواحی هم‌خوانی نداشت. در همان دوره دبیرخانه دائمی جشنواره در کرمان شکل گرفت که اعتراض استان‌های دیگر را در پی داشت. سپس تصمیم گرفته شد جشنواره در چند استان به‌صورت سانترال برگزار شود، اما این تقسیم‌بندی فرهنگی با تقسیمات سیاسی منطبق نبود و موجب اشکالاتی شد. به عنوان مثال، استان تهران که موسیقی قومی خاصی ندارد، در کنار استان‌های دیگر قرار گرفت و آثاری چون موسیقی زورخانه‌ای و نقالی به اشتباه به‌عنوان موسیقی اقوام معرفی شد.

این پژوهشگر موسیقی تأکید کرد: این تقسیم‌بندی باید بر اساس نظام قومی انجام می‌شد، اما به دلیل سیاست وزارتخانه، این روش ادامه یافت. جشنواره در پنج بخش برگزار شد که یکی از مراکز همچنان کرمان بود. آخرین جشنواره در سال ۱۴۰۳ با دبیری فواد توحیدی برگزار شد که قرار بود در کرمان باشد اما برای نخستین بار در بندرعباس برگزار می‌شود.

این نوازنده با اشاره به آمار دوره‌ها گفت: من و آقای درویشی هرکدام چهار دوره دبیر جشنواره بودیم. مرآتی و نعیمایی هرکدام سه دوره، و اشرفی، کاظمی و توحیدی هرکدام یک دوره. از سال ۱۳۷۸ تاکنون ۱۷ دوره برگزار شده و ۹ سال وقفه داشته‌ایم. اگر منظم برگزار می‌شد، اکنون باید بیست‌وشش دوره پشت سر گذاشته بودیم. از این میان، ۱۶ دوره در کرمان برگزار شده که ۱۴ دوره کامل و ۲ دوره مشترک بوده است.

*راه اندازی سایت جشنواره موسیقی نواحی

صدری ادامه داد: از جشنواره دهم به بعد سایت جشنواره راه‌اندازی شد و اطلاعات، عکس‌ها و مستندات در آن قرار گرفت. در جشنواره دوازدهم دو کتاب فاخر چاپ کردیم و ۴۰ دانشجوی اتنوموزیکولوژی را با نظارت دکتر مریم قره‌سو دعوت کردیم. آنان شش ماه در کرمان اقامت داشتند و مجموعه مقالاتشان توسط انتشارات آروند منتشر شد. همچنین آثار به‌صورت صوتی و تصویری در پلتفرم‌ها در دسترس است.

وی با انتقاد از نگاه‌های سطحی افزود: بسیاری از منتقدان حتی یک‌بار سایت جشنواره را ندیده‌اند. یکی از مشکلات ما نبود تداوم است. لوگو و فونت جشنواره هر سال تغییر می‌کند، در حالی که باید هویت بصری حفظ شود. همچنین انتشار سی‌دی و بولتن خبری داشتیم اما چون استمرار نیافت، آرشیو منسجمی شکل نگرفت.

صدری تأکید کرد: نبود تداوم فکری در سیاست‌گذاری باعث می‌شود مسیر مشخصی وجود نداشته باشد. مثلاً در دوره دوازدهم حضور افراد زیر ۳۰ سال را در جشنواره ممنوع کردم، چون جشنواره جوان برای رقابت آنان وجود داشت، اما دبیر بعدی بدون درک هدف، این محدودیت را برداشت. در آن دوره تلاش کردم میان جشنواره جوان و نواحی پیوند برقرار کنم تا برندگان گروه ج در جشنواره نواحی اجرا داشته باشند، اما این طرح عملی نشد.

این پژوهشگر درباره برنامه‌های جنبی جشنواره گفت: در هر دوره به پیراموسیقایی نواحی نیز توجه کردم. یک دوره سازسازان را دعوت کردیم، یک دوره پژوهشگران و عکاسان اقوام را، و حتی نمایشگاه عکس و فیلم‌های موسیقایی در چند شهر همزمان با کرمان برگزار شد. پژوهشگران آلمانی نیز در یکی از دوره‌ها حضور یافتند و تحقیقات جالبی درباره موسیقی محلی گل‌گهر انجام دادند.

*نام کرمان با جشنواره نواحی گره خورده است

وی درباره محل برگزاری جشنواره گفت: همیشه از برگزاری آن در کرمان حمایت کرده‌ام، زیرا بدنه اصلی جشنواره در کرمان شکل گرفته و نام کرمان با موسیقی نواحی گره خورده است. البته پیشنهاد دارم جشنواره‌های مکمل در شهرهای دیگر با محورهای خاص مانند سازسازی، عکس یا نغمه‌های نو برگزار شود تا هم جنبه گردشگری تقویت شود و هم سلیقه‌های مختلف پوشش داده شوند.

سرپرست پیشین دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ادامه داد: متأسفانه در ساختار سازمانی وزارت ارشاد، هماهنگی لازم با بخش‌های دیگر مانند میراث فرهنگی یا شهرداری وجود ندارد. اگر تعامل شکل بگیرد، خروجی‌ها بسیار بهتر خواهند بود. باید هدف‌ها را مشخص کنیم و پای آن بایستیم، نه اینکه با هر تغییر مدیریتی سیاست‌ها عوض شود.

او افزود: کرمانی‌ها باید از ظرفیت‌های خود برای فعال نگه داشتن دبیرخانه دائمی استفاده می‌کردند. امکانات فراهم بود اما به‌درستی بهره‌برداری نشد. عدم هماهنگی با میراث فرهنگی و ناتوانی در جذب گردشگر، ضعف بزرگی است. وقتی ساختارها شکل نگیرد، رشد هم اتفاق نمی‌افتد. در حالی که کرمان پتانسیل بالایی دارد و حتی بخش خصوصی برای حمایت آماده بود.

عضو هیات امنا انجمن موسیقی ایران با تأکید بر لزوم برنامه‌ریزی منسجم گفت: در طول این سال‌ها باید بایگانی کامل جشنواره تشکیل می‌شد. تغییر مداوم مدیران و سیاست‌ها باعث شده وحدت رویه از بین برود. با وجود همه انتقادها، همچنان معتقدم جشنواره باید در کرمان برگزار شود، اما اگر تصمیمی برای تغییر محل گرفته شود، باید تعریف جدیدی ارائه شود تا سلیقه‌ای عمل نشود.

وی در پایان گفت: موسیقی نواحی سازمحور نیست. نوازنده‌ای که می‌خواهد سازی بیاموزد، باید ابتدا خواندن را یاد بگیرد، زیرا آواز از درون به بیرون است و گوش و فهم موسیقایی را تقویت می‌کند و او را به ادبیات و ریشه‌های فرهنگی پیوند می‌دهد. آواز فرآیندمحور است و درک عمیق‌تری از موسیقی به انسان می‌دهد.

گفتگو:سحر طاعتی