بحث مکتب آوازی اصفهان، اقلا چهارصد سال است که در تاریخ حضور دارد و بزرگان بسیاری را تحویل تاریخ و فرهنگ ایران داده است. در مکتب اصفهان ما با این بزرگان سر و کار داریم: ادیب، تاج، میرزاعلی‌محمد قاضی‌عسگر، آقاسیدحسین طاهرزاده، آقاسیدمحمد طاهرپور (برادرزاده طاهرزاده)، سیدعبدالرحیم اصفهانی، رحیم زری‌باف، رحیم خاکی و درویش‌حسن خاکی. از اساتیدی که قبل از آنها بوده‌اند ما خبری نداریم چون وسایلی برای ضبط صدا وجود نداشته است. می‌توان گفت سیدعبدالرحیم اصفهانی حلقه‌ی انتقال این فرهنگ بوده است، اما اینکه بعضی گفته‌اند «موجد مکتب اصفهان طاهرزاده یا سیدعبدالرحیم بوده است» باید گفت که خیر! اصلاً چنین نیست. مکتب اصفهان یک‌شبه شکل نگرفته است که متعلق به یک نفر بشود. بنده خودم از استاد تاج سؤال کردم که آقای تاج! سیدعبدالرحیم چه شیوه‌ای می‌خوانده است؟ گفت: من که ندیده بودم، ولی از خودش سؤال کردم گفت: شیوه‌ی خواندن من، شیوه‌ی رحیم زری‌باف است. ببینید! یعنی به کجا برمی‌گردد؟! قبل از آن زمان را هم ما دیگر خبری نداریم.

شیوه متفاوت با ردیف است. مرحوم تاج می‌فرمود: «بعد از دو سال که با سیدعبدالرحیم کار کردم، فرمود که تاج‌زاده! هر چه می‌دانستم به تو یاد دادم. برو با ساز کار کن و برو پیش نایب اسدالله. مرحوم تاج ردیف را از سیدعبدالرحیم و نایب‌اسدالله فرا گرفت و شیوه را از سیدعبدالرحیم (به گمانم منظور دکتر عمومی میرزا حسین ساعت‌سازــ خضوعی‌ــ بوده است) و از حبیب شاطرحاجی. پس ردیفدانی با ارائه‌ی موسیقی هنرمندانه دو مسئله‌ی متفاوت است.

آواز را باید از خواننده‌ی آواز یاد گرفت. قمرالملوک وزیری موسیقی را با نی‌داوود، استاد علی‌الاطلاق تار کار کرد، اما شیوه‌ی خواندن را از طاهرزاده گرفت. یادگیری شیوه‌ی خواندن غیر از یادگرفتن ردیف است. مثلاً طاهرزاده در سنین جوانی به تهران آمد و با حسام‌السلطنه (جهانگیر مراد) و با بسیاری از بزرگان کار کرد. ردیف را با آنها ممکن است تکمیل کرده باشد وگرنه شیوه‌ی خواندن را از سیدعبدالرحیم و مکتب اصفهان فرا گرفته است.

مکتب اصفهان خلاصه‌ی کلام است در شیرین‌خواندن و همه ادوات ردیف و تربیت حنجره همه و همه… در خدمت این است که نوع خواندن مطلوبی ارائه بدهد: تحریرش باید کم باشد، باید به اندازه باشد، باید متناسب با شکل خواندن باشد؛ به اصطلاح باید سنخ خودش باشد. مرحوم تاج یک جمله‌ای داشت که همیشه تکرار می‌کرد: «یک تحریر بسیار جالب، اگر در جای خودش و متناسب با ملودی قبلی خودش نباشد، آن اثر را نمی‌تواند داشته باشد.» و اگر جنس تحریر با ملودی جور نباشد، اساتید تأیید نمی‌کنند.

سیدعبدالرحیم به تاج می‌گفتند: «تاج‌زاده! تحریر کم بده. یک تحریر بده که شنونده‌هایت بدانند تحریر در صدایت داری.» خود ادیب به من می‌گفت: «خواننده‌ای که نتواند دو دانگ خوب بخواند، خواننده نیست وگرنه اوج را با یک شعر می‌شود خواند.» این‌ها ویژگی‌های مکتب اصفهان است.

ــ تلخیصی از مصاحبه با دکتر حسین عمومی، از کتاب «چهره‌های ماندگار ترانه و موسیقی» به کوشش فروغ بهمن‌پور

رسول رهو، خواننده، مدرس و پژوهشگر موسیقی و زبان و ادب پارسی