در نشست هم‌اندیشی جشنواره موسیقی نواحی ایران مطرح شد: در دفتر موسیقی یا انجمن موسیقی، بخشی مستقل برای موسیقی نواحی ایجاد شود؛ جایی برای گردآوری، نگهداری و پژوهش درباره آرشیوهای صوتی و تصویری موسیقی نواحی. چنین مرکزی می‌تواند زمینه‌ساز پژوهش‌های میدانی و لابراتوری در این حوزه باشد، نه فقط برخورد نظری و محفلی.

به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی موسیقی ایران، در نشست هم اندیشی جشنواره موسیقی نواحی ایران که اول آبانماه در سالن جلسات دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار شد،علی مغازه‌ای پژوهشگر موسیقی با بیان اینکه هدف از برگزاری چنین جلساتی رسیدن به نتیجه نهایی نیست، بلکه نخستین گام برای آشنایی و درک متقابل میان افراد و دیدگاه‌هاست، گفت: در جهانی که هر لحظه در حال دگرگونی است، نمی‌توان به شکل متعصبانه از مفهومی مبهم به نام اصالت سخن گفت. اگر منظور از اصالت، بازتولید یک سنت منجمد است، این مفهوم پیشاپیش تهی شده است.

مغازه‌ای ادامه داد: برای مثال، در میان بخشی‌های جوان خراسان، نوعی تلاش برای اصیل شدن دیده می‌شود که از تقلید نوارهای قدیمی دهه‌های ۴۰ و ۵۰ ناشی است؛ در حالی که حتی اشتباهات یا عادات شخصی استادان قدیمی نیز در این روند به بخشی از رپرتوار بدل شده است. یکی از کمبودهای جدی ما، نبود آرشیو علمی و منسجم است. بسیاری از آثار در نوار کاست‌هایی قدیمی در خانه هنرمندان محلی مانده‌اند. قبلا هم پیشنهاد داده‌ام بودجه‌ای برای جمع‌آوری و تکثیر این منابع اختصاص یابد تا از نابودی آن‌ها جلوگیری شود.

وی ضمن تأکید بر نقش دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گفت: پیشنهاد من این است که در دفتر موسیقی یا انجمن موسیقی، بخشی مستقل برای موسیقی نواحی ایجاد شود؛ جایی برای گردآوری، نگهداری و پژوهش درباره آرشیوهای صوتی و تصویری موسیقی نواحی. چنین مرکزی می‌تواند زمینه‌ساز پژوهش‌های میدانی و لابراتوری در این حوزه باشد، نه فقط برخورد نظری و محفلی.

* انتقاد از نگاه موزه‌ای به موسیقی اقوام

این پژوهشگر موسیقی با انتقاد از نگاه موزه‌ای به موسیقی اقوام افزود: به باور من جشنواره موسیقی نواحی نه تنها به رشد این موسیقی کمکی نکرده، بلکه آن را به شکل موزه‌ای و ایستا درآورده است. جشنواره‌ها با افزودن قالب‌هایی چون گروه‌نوازی یا تعیین موضوعات دستوری، در واقع موسیقی را از زیست طبیعی خود جدا کرده‌اند. بسیاری از شرکت‌کنندگان ناچار می‌شوند ساختار اجرا را برای تطبیق با آیین‌نامه تغییر دهند؛ مثلاً گروهی که ذاتاً تک‌نوازی است، به اجبار گروهی معرفی می‌شود.

مغازه‌ای افزود: ما با تعیین موضوعات مناسبتی، مانند خواندن درباره دفاع مقدس، به جای مضامین عاشقانه یا اجتماعی بومی، در عمل در محتوای این موسیقی دست برده‌ایم. این نوع مداخله، چهره‌ی موسیقی نواحی را تحریف کرده است. در حالی که این موسیقی باید از دل زندگی مردم بجوشد، نه بر اساس دستور جشنواره.

وی تأکید کرد: اگر امروز جشنواره‌ها به تکرار رویه‌های غلط ادامه دهند، نباید انتظار نتیجه متفاوت داشت. ما همه انتقاد می‌کنیم، اما خود نیز همان مسیر را تکرار می‌کنیم. نسل‌های بعدی در تلاش‌اند اصالت را بازسازی کنند، در حالی که خودِ اصالت در بستر زمان و زندگی تغییر کرده است. همان‌گونه که زبان فارسی امروز با گذشته‌اش تفاوت دارد، موسیقی نواحی نیز در حال دگرگونی طبیعی است.

مغازه‌ای در ادامه گفت: ما باید بپذیریم که موسیقی نواحی نه میراثی در آکواریوم، بلکه پدیده‌ای زنده و در حال تحول است. پرسش این نیست که از آن محافظت کنیم یا نه، بلکه این است که چگونه با آن همراه شویم، بدون تحمیل ارزش‌گذاری‌های سلیقه‌ای.

وی در پایان اظهار داشت: این نشست نباید آخرین نشست باشد. اگر هدف دلسوزی واقعی برای موسیقی نواحی است، باید گفت‌وگوها ادامه یابد، حتی اگر در جریان بحث اختلاف نظر، تضارب آرا یا حتی رنجش هم پیش بیاید. مهم، استمرار این تبادل فکری است تا بتوانیم به درک عمیق‌تری از وضعیت و آینده موسیقی نواحی ایران برسیم.

*ضرورت آسیب‌شناسی جشنواره موسیقی نواحی و تدوین آیین‌نامه‌ای پایدار برای آینده

مجتبی قیطاقی، از فعالان و پژوهشگران موسیقی نواحی ایران، در این نشست گفت: باید مشخص کنیم که آیا قرار است درباره چشم‌انداز جشنواره موسیقی نواحی سخن بگوییم یا در پی آسیب‌شناسیِ آنچه در هفده دوره گذشته رخ داده‌ است، هستیم. باید بپرسیم آیا این جشنواره برای فرهنگ، موسیقی و هنرمندان ما آورده‌ای داشته یا نه. اگر داشته، خوشا به این توفیق؛ اگر نه، نخست باید بپذیریم که نیاز به آسیب‌شناسی جدی داریم.

وی افزود: چه کسی گفته باید هر سال بی‌وقفه جشنواره برگزار شود؟ بسیاری از هنرمندان اصیل و باورمند به این حوزه چنین شتابی را نمی‌پسندند. گاهی باید مجال اندیشیدن و تنفس به خود بدهیم. بیاییم کمی درنگ کنیم، به خودمان نگاه کنیم و از زاویه‌ای نقادانه‌تر به مسیر گذشته بنگریم.

قیطاقی با اشاره به اینکه همه افراد حاضر به نوعی در روند برگزاری جشنواره دخیل بوده‌اند  چه در مقام پژوهشگر، داور یا مجری تأکید کرد: زمان آن رسیده از خود بپرسیم آیا این جشنواره بر مبنای اساسنامه و آیین‌نامه‌ای مشخص پیش رفته است یا صرفاً متکی بر تصمیم و سلیقه افرادی بوده که در مقاطع مختلف در رأس کار قرار داشته‌اند؟ واقعیت این است که هیچ‌گاه آیین‌نامه مدونی وجود نداشته و هر دوره بسته به مدیر وقت، سیاست‌ها تغییر کرده است؛ یکی حقوق هنرمندان را پرداخت می‌کرد، دیگری نه؛ یکی به اجرای کامل اهمیت می‌داد، دیگری تنها به ظاهر کار.

وی به تجربه شخصی خود در زمان مدیریت فرهنگی نیز اشاره کرد و گفت: در دوره‌ای شاهد بودیم که زنده‌یاد بیانی با دعوت از حاج قربان سلیمانی به تهران، فرصتی تاریخی را رقم زد. اگر او در آن زمان تصمیم به چنین کاری نمی‌گرفت، شاید هرگز آن کشف و معرفی رخ نمی‌داد. اما چنین تجربه‌های درخشانی همواره فردمحور بوده‌اند، نه نظام‌مند. ما هنوز ساختاری نداریم که استمرار و عدالت را تضمین کند.

قیطاقی با تأکید بر اهمیت نگاه آسیب‌شناسانه ادامه داد: پیش از آنکه چشم‌انداز بنویسیم، باید مشکلات را بشناسیم. اگر آسیب‌ها را شناسایی نکنیم، قدم بعدی هم در تاریکی برداشته خواهد شد. بارها دیده‌ایم که در این جشنواره به‌جای ایجاد جریان فرهنگی پایدار، گاه کوزه نیز شکسته است؛ یعنی نه تنها سودی نداشتیم، بلکه در انتقال سنت‌ها هم خلل ایجاد کردیم.

وی به مثال‌هایی از تغییر نگرش میان نسل جوان اشاره کرد و گفت: در خراسان، شاهد بودم که برخی از شاگردان پس از شرکت در جشنواره، مسیر شاگردی نزد استادان خود را رها کردند. یکی از آن‌ها روزی به پدرش گفت: “من لوح زرین گرفتم و به من می‌گویند استاد، تو که به تهران نرفتی و لوح نگرفتی.” این یعنی جشنواره به جای ترویج فروتنی و استمرار یادگیری، گاه زمینه خودشیفتگی و گسست از سنت را فراهم کرده است.

* ناتوانی جشنواره در برقراری ارتباط با مردم

این پژوهشگر افزود: یکی از دلایل اصلی این آسیب، ناتوانی جشنواره در برقراری ارتباط با مردم است. جشنواره در تمام این سال‌ها از جامعه فاصله داشته و به جای آنکه بازتاب فرهنگ مردم باشد، بیش از حد متأثر از تغییر دولت‌ها، وزرا و دبیران بوده است. نگاه‌ها بیشتر بر شکل و پوسته کار متمرکز شده، نه بر محتوا و معرفت نهفته در میراث موسیقی نواحی.

وی تصریح کرد: جشنواره تا حد زیادی به چهره‌هایی چون حاج قربان سلیمانی پرداخت، اما به معرفت حاج قربان نپرداخت؛ به جوهره و حکمت این سنت‌ها بی‌توجه ماند. همان‌گونه که دکتر اردلان نیز در آغاز نشست تأکید کردند، آنچه باید ادامه یابد معرفت و میراث فرهنگی است، نه صرفاً اجرای موسیقی در قالب جشنواره.

قیطاقی در ادامه با اشاره به گفته‌های ذوالفقار عسگریان اظهار داشت: وقتی دولت تغییر می‌کرد، برخی از بزرگان احساس می‌کردند دیگر در این فضا مأموریتی ندارند. این یعنی ما ساختار پایداری نداشتیم که مستقل از دولت‌ها استمرار یابد. نباید هنرمند دل‌سرد شود. وقتی دبیر جشنواره عوض می‌شود. اگر مدیران زبان موسیقی را بفهمند، حتی اگر خود موسیقیدان نباشند، می‌توانند پیوند انسانی و فرهنگی را حفظ کنند.

وی با انتقاد از ورود برخی افراد غیرمتخصص به عرصه مدیریت فرهنگی افزود: در سال‌های اخیر گاهی افرادی با نیت خیر، اما بدون شناخت موسیقی مردم، در رأس کار قرار گرفتند و برداشت‌های نادرست خود را به جامعه تحمیل کردند. در نتیجه، در برخی کتاب‌ها و مقالات داخلی و خارجی، تصویری ناقص و تحریف‌شده از موسیقی نواحی ایران ارائه شد که حتی می‌تواند مسیر فرهنگی ملت را تغییر دهد.

قیطاقی در پایان تأکید کرد: پس از هفده دوره برگزاری، هنوز شاهد آن نبوده‌ایم که آثار برجسته موسیقی مقامی و بومی به‌درستی رونمایی یا از پژوهشگران اثرگذار تقدیر شود. این در حالی است که چنین اقدامی می‌تواند نسل جوان را به میراث خود پیوند دهد. جشنواره زمانی معنا پیدا می‌کند که بتواند بازتاب‌دهنده معرفت، مردم‌شناسی و هویت زنده موسیقی نواحی ایران باشد.

*موسیقی نواحی الماس فرهنگی ایران است

محسن شریفیان، پژوهشگر و نوازنده موسیقی نواحی، با تأکید بر ضرورت نگاه عملی، تخصصی و انسانی به موسیقی اقوام ایران، گفت: متأسفانه ما در عرصه موسیقی نواحی تغییرات و تصمیماتی را شاهدیم که اغلب از بالا گرفته می‌شوند و با واقعیت میدانی این حوزه بی‌ارتباط‌ اند. گاهی روابط جایگزین تعامل حرفه‌ای می‌شود و این نگاه از بالا به پایین باعث شده بسیاری از اهالی موسیقی نواحی احساس بی‌توجهی کنند.

وی افزود: نخست باید بی‌انصافی نکنیم. جشنواره موسیقی نواحی هرگز بی‌اثر نبوده و تلاش‌هایی صورت گرفته است. من از نوزده‌سالگی در جشنواره‌های داخلی و بین‌المللی از جمله جشنواره موسیقی فجر و جشنواره‌های موسیقی نواحی شرکت کرده‌ام و تجربیات جهانی‌ام از فستیوال‌های معتبر مانند ومکس به من نشان داده که می‌توان با برنامه‌ریزی درست، جشنواره‌ها را به بستر تعامل و تبادل بین‌المللی تبدیل کرد.

شریفیان با اشاره به لزوم ارتباط میان هنرمندان داخلی و مدیران جشنواره‌ها گفت: در بسیاری از جشنواره‌های خارجی، مدیران فستیوال‌ها به‌صورت مستقیم با نوازندگان گفت‌وگو می‌کنند، آثار را می‌بینند و شبکه‌ای از همکاری شکل می‌گیرد. اما در ایران چنین چرخه‌ای وجود ندارد. وقتی هنرمند در جشنواره شرکت می‌کند، پس از آن هیچ اتفاقی برای او نمی‌افتد و این ضعف بزرگی است.

وی با انتقاد از نگاه محدود و نمایشی برخی جشنواره‌ها افزود: در جشنواره‌های داخلی، گاهی داور به هنرمند می‌گوید چرا لباس محلی نپوشیدی یا سیم سازت را اشتباه بسته‌ای! در حالی‌که این افراد با هزینه شخصی آمده‌اند تا موسیقی خود را عرضه کنند. نباید اجازه داد این برخوردها انگیزه هنرمندان را از بین ببرد.

این نوازنده موسیقی بوشهری بر ضرورت احترام به هنرمند تأکید کرد و گفت: من در نوزده‌سالگی که به آمریکا رفتم، دبیر فستیوال در فرودگاه با یک شاخه گل به استقبالم آمد. در حالی‌که در ایران، هنرمند حتی دبیر جشنواره را نمی‌بیند. احترام، معرفت می‌خواهد نه هزینه.

*موسیقی نواحی باید تحولات و تغییرات را ببیند تا زنده بماند

وی در ادامه به موضوع تغییرات فرهنگی و اجتماعی اشاره کرد و افزود: جامعه ما دچار تحول است و موسیقی نواحی باید این تغییرات را ببیند تا زنده بماند. نباید آن را دولتی و سیاسی کرد. باید اجازه داد در بطن مردم تنفس کند. اگر چنین شود، این موسیقی ماندگار می‌ماند.

شریفیان بر لزوم فاصله گرفتن از مدیریت دولتی تأکید کرد و گفت: بیایید از مدل خشک و دولتی برگزاری جشنواره‌ها فاصله بگیریم. اسپانسر جذب کنیم، واسپاری کنیم، میدان را به هنرمندان بدهیم. تجربه ثابت کرده است فستیوال‌هایی که توسط خود فعالان برگزار می‌شوند، مخاطب و رسانه بیشتری دارند.

وی با اشاره به اهمیت حضور بانوان در موسیقی نواحی گفت: برخلاف برخی دیدگاه‌ها، من به‌هیچ‌وجه موافق برگزاری جداگانه بخش بانوان نیستم. در فرهنگ ما زنان و مردان در کنار هم می‌نوازند. جشنواره موسیقی نواحی بهترین فرصت برای مشروعیت‌بخشی و پررنگ‌تر کردن حضور بانوان است.

وی با انتقاد از نگاه تفکیکی به هنرمندان نواحی ادامه داد: ما نباید هنرمندان اقوام را از سایر موزیسین‌ها جدا کنیم. همین جداسازی باعث از دست رفتن مخاطبان جوان می‌شود. در حالی‌که نسل جدید علاقه‌مند به نوآوری است و جشنواره باید از نوآوران حمایت کند نه اینکه متهم‌شان کند. باید بخشی از جشنواره به نوآوری اختصاص یابد تا موسیقی نواحی زنده بماند.

شریفیان همچنین پیشنهادهایی در زمینه استفاده از فناوری‌های نو ارائه کرد و گفت: با کمک هوش مصنوعی می‌توان آسیب‌شناسی جشنواره‌ها را به‌صورت علمی انجام داد. کافی است داده‌ها را وارد کنیم تا مشکلات و راه‌حل‌ها شناسایی شوند.

وی با تأکید بر تجربه‌های جهانی افزود: در دنیا جشنواره‌های فراوانی وجود دارد. ما نباید فکر کنیم تنها برگزارکننده هستیم. بهتر است گروهی از جوانان تشکیل شود و بررسی کنند که جشنواره‌های موفق چه کرده‌اند.

این نوازنده نی انبان در پایان گفت: موسیقی نواحی ایران را شیک ببینید و در شأنش رفتار کنید. این موسیقی یک الماس فرهنگی است. اگر بلد باشیم با آن چگونه برخورد کنیم، پرمخاطب‌ترین گونه موسیقی کشور خواهد بود. خواهش من این است که نگاه ابزاری به آن نداشته باشیم. موسیقی نواحی نه فقیر است، نه در حال مرگ. زنده، پویا و گران‌قدر است.

نشست هم‌اندیشی جشنواره موسیقی نواحی ایران روز پنجشنبه اول آبان ۱۴۰۴ با حضور بابک رضایی(مدیرکل دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی)، اسحاق شکری(مدیرعامل انجمن موسیقی ایران)، حمیدرضا اردلان، ایرج نعیمایی، هوشنگ جاوید، اردشیر صالح‌پور، محسن شریفیان، صادق چراغی، دامون شش بلوکی، تارا الله وردی، پیمان بزرگنیا، ایمران حیدری، علی ثابت‌نیا، کیوان فرزین، علی مغازه‌ای، آرش امینی، مجتبی خان قیطاقی، عبدالرضا مجدی، و حسن بوشهریان در طبقه پنجم دفتر موسیقی برگزار شد.

این در حالی بود که احمد صدری، ناصح بهرام بیگی، عزیز تنها، فواد توحیدی و مهدی احمدی نیز از طریق ارتباط تصویری در این نشست شرکت کرده بودند.

بخش‌های دیگر این نشست در گزارش‌های بعدی قابل دسترس است