تأثیرپذیری اقوام و فرهنگ‌های آیینی- مذهبی، در قامت نگاه ملی در کشوری واحد مانند ایران، مساله‌ای نیست که بتوان تمام جهان نمایش ایرانی را با آن تعریف کرد؛ اما در شاخه آیین‌های نمایشی سوگ و عزا در تمامی خاستگاه‌های رفتاری و آداب و سنن فردی و اجتماعی ایرانیان – مانند سوگواری بر ائمه معصومین علیه السلام – به وضوح شاهد در هم تنیده شدن مبانی فرهنگی خاص با اشکال و ظواهر مختلف و در عین حال سرچشمه گرفته از یک عقیده، ریشه و نگاه ثابت مذهبی هستیم.
** دعا، ذکر و ثنا؛ تار و پود آیین ایرانی
چه پیش از ورود اسلام و چه پس از ورود آن، با مرور تاریخچه کهن و فرهنگِ تمدن‌ساز ایرانی، شاهد آن هستیم که همواره دعا، ذکر، اشعار و آواهای آیینی و مذهبی و همچنین ثناگویی در هنگام برپایی مراسم سوگواری، همواره جزو رفتارهای نمایشی و همچنین نیایش‌های عبادی و آیینی ایرانیان بوده است. بعد از ورود اسلام این شکل از آیین‌های نمایشی، با توجه به درهم تنیده شدن فرهنگ ایرانی با مبانی، سنن و آداب دینی اشکال نمایشی مختص به خود را یافته است که شاید زیباترین شکل آن را در ساحت ارادت ایرانیان به حضرت اباعبدالله الحسین و واقعه کربلا می توانیم رصد کنیم.
همچنین نباید از خاطر دور داشت که در فلات پهناوری به وسعت ایران با وجود فرهنگ‌ها، اقلیم و همچنین اقوام مختلف با رویکردهای دینی و فرهنگی خاص خود، همگی زیر یک چتر واحد به نام ایران مشغول به زندگی و تقسیم کردن مبانی فرهنگ آیینی خود بوده‌اند. در حقیقت وجود هزاران هزار خرده روایت نمایشی و مذهبی در مناسبت‌های مختلف از جمله دهه نخست ماه محرم، در حقیقت بازتاب دهنده ریشه مشترک اعتقادی و معنوی ایرانیان در بطن رفتارهای آیینی و همچنین تفکرات مذهبی و دینی آنها در شکل زیست عمومی شان در جامعه ایران به شمار می رود.
** مناجات خوانی، آیینی به گستره ایران
در میان آیین‌های نمایشی متعدد با مناسبت سوگواری در تفکر ایرانی، یکی از جذاب ترین آنها به «مناجات خوانی» برمی‌گردد؛ این آیین در حقیقت نوعی رفتار نمایشی- مذهبی است که با صفات و روحیه اصیل فرهنگ ایرانیان مانند جوانمردی، ایثار و فتوت در هم تنیده شده است. در بسیاری از مراحل و شاخه‌های مختلف رفتارهای آیینی ایرانیان می‌توان آیین «مناجات خوانی» را زمینه‌ای برای توسل و تمسک به خاندان عصمت و طهارت ردیابی کرد. از سوی دیگر وجود تاریخ مکتوب بیش از پنج قرن در عشق و ارادت ایرانیان به ساحت مقدس حضرت امام حسین علیه السلام، یاران باوفای ایشان، شهدای کربلا و در نهایت تراژدی عاشورا، این مساله را روشن و هویدا می سازد که یکی از اصلی‌ترین جولانگاه‌های اجرای «مناجات خوانی» به دهه نخست ماه محرم برمی‌گردد. شیوه‌های مختلف اجرای این آیین توسط «مناجات خوانان»، با توجه به اقلیم و جغرافیای گسترده ایرانی، مبانی چون پاکی، ایثار، جوانمردی، از خود گذشتگی و معرفت را به عنوان چشمه‌های جوشان حادثه کربلا و واقعه عاشورا در مناجات‌های شان به مخاطبان منتقل می‌کنند.
طبق اسناد و روایت‌های مذهبی، امام حسین علیه السلام همواره در حال دعا و مناجات با خداوند خود بوده است، این دقیقا همان نکته‌ای است که «مناجات خوانان» ایرانی در تمامی نقاط شمال، جنوب، شرق، غرب و مرکز ایران با وجود تفاوت فرهنگی و ریختی ذاتی خود، در راستای اجرای آیین «مناجات خوانی» به رعایت آن پرداخته و دسته‌ها و تکایای سوگواری آقا اباعبدالله را همواره همراهی و هدایت کردند.
** مناجات خوانی، پیش زمینه تعزیت حسینی
در شکل اجرای مناجات خوانی شاهد حضور مرثیه خوانان و مداحانی هستیم که دامنه مطالعاتی آنها بر ذکر ادعیه و کتبی است که در راستای شهادت و ثنای امام حسین علیه السلام به رشته تحریر در آمده و یا دفاتر و دیوان‌های شاعرانی که در این راستا به سرودن شعر پرداخته اند. این دسته از افراد برای بازتاب رفتار عینی نمایشی خود همواره پیش از حرکت دسته‌های عزاداری در مقابل مسجد محل و یا تکایا به مناجات خوانی و ذکر ادعیه در راستای ستایش مقام بلند حضرت امام حسین علیه السلام و یاران باوفایشان و همچنین شهدای کربلا مانند حضرت علی اکبر(ع)، حضرت علی اصغر(ع) و همچنین علمدار کربلا حضرت ابوالفضل العباس(ع) می‌پرداختند.
در حقیقت مناجات خوانی همواره پیش زمینه‌ای برای آغاز مراسم سوگواری در قالب راهپیمایی دسته‌های عزاداری در ایران به شمار می رود و به همین دلیل است که همواره مقام و مرتبت مناجات خوان در نزد اهالی سوگوار از جایگاه بالایی برخوردار بودند؛ بسیاری از کسانی که نذری در این ایام داشته اند نذر خود را ابتدا به مناجات خوانان داده و آنها تصمیم‌گیرنده تقسیم نذر میان دسته های عزاداری و یا افراد نیازمند و محتاج هستند.
منبع: خبرگزاری ایرنا