در نشست هم‌اندیشی جشنواره موسیقی نواحی ایران مطرح شد:بخش مردم‌شناسی جشنواره متأسفانه مغفول مانده و باید جایگاه ویژه‌ای در طراحی آن پیدا کند. برگزارکنندگان و هنرمندان می‌دانند چه می‌شنوند، اما مخاطب عام دچار بار شناختی سنگینی می‌شود و نمی‌تواند ارتباط درستی برقرار کند؛ به‌ویژه در شهرها که زمان اجرا محدود است و فرصت آشنایی با بافت فرهنگی اثر وجود ندارد.
به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی موسیقی ایران، در نشست هم اندیشی جشنواره موسیقی نواحی ایران که اول آبانماه در سالن جلسات دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار شد،عبدالرضا مجدی پژوهشگر و برنامه‌ساز رادیو، با مرور تجربه‌های رسانه‌ای خود در حوزه موسیقی نواحی گفت: به‌جای آنکه برای شناخت موسیقی کهن ایران به سراغ نمونه‌های بازسازی‌شده غربی برویم، بهتر است میراث خودمان، یعنی «مور» و «سیاه‌چَمَر» را جدی بگیریم. در این نغمه‌ها، مایه‌های بنیادین ایران باستان به وضوح شنیده می‌شود.
مجدی ادامه داد: به باور من بهتر است به‌جای اصطلاح «موسیقی نواحی»، از واژه «موسیقی ایران‌زمین» استفاده کنیم؛ زیرا این موسیقی تفکیک‌پذیر نیست و همه اقوام و نواحی در شکل‌گیری آن سهم دارند.
وی با اشاره به شباهت وضعیت جشنواره موسیقی نواحی ایران با تجربه موزه‌های باستان‌شناسی گفت: وقتی مخاطب وارد موزه می‌شود، اشیاء گران‌قیمتی از تمدن‌های ایلامی یا هخامنشی را می‌بیند، اما بدون شناخت زمینه فرهنگی و داستان پشت آن‌ها، سردرگم و بی‌تأثیر خارج می‌شود. جشنواره موسیقی نواحی هم دچار چنین مشکلی است. برگزارکنندگان و هنرمندان می‌دانند چه می‌شنوند، اما مخاطب عام دچار بار شناختی سنگینی می‌شود و نمی‌تواند ارتباط درستی برقرار کند؛ به‌ویژه در شهرها که زمان اجرا محدود است و فرصت آشنایی با بافت فرهنگی اثر وجود ندارد.
مجدی پیشنهاد کرد موسیقی نواحی در جشنواره‌ها به سه بخش شهری، روستایی و عشایری تفکیک شود تا هر گروه در بستر طبیعی خود معرفی شود.
وی گفت: اگرهنرمند عشایری در فضای خودش اجرا کند، دیگر احساس نمی‌کند باید به سمت تنظیم یا دانشگاه هنر برود تا به‌اصطلاح پیشرفت کند. تفکیک اجراها به حفظ اصالت و هویت مناطق کمک می‌کند.
این پژوهشگر افزود: پیش از آغاز جشنواره، انتشار بروشورهای آموزشی و آگاهی‌بخش ضروری است تا مخاطب با پیش‌زمینه فرهنگی موسیقی هر ناحیه آشنا شود. بخش مردم‌شناسی جشنواره متأسفانه مغفول مانده و باید جایگاه ویژه‌ای در طراحی آن پیدا کند.
مجدی با اشاره به اهمیت موقعیت اجرا در موسیقی آیینی گفت: بسیاری از گونه‌های موسیقی نواحی وابسته به موقعیت مکانی و مناسکی خود هستند. وقتی این موسیقی‌ها روی صحنه اجرا می‌شوند، بخش مهمی از حس و معنا از بین می‌رود.
وی در ادامه به تأثیر احساسی موسیقی نواحی بر اقوام مختلف اشاره کرد و گفت: من دوستان لری دارم که سال‌ها در تهران زندگی کرده‌اند، اما وقتی قطعه‌ای مانند «یاریار بویراحمدی» را می‌شنوند، بلافاصله منقلب می‌شوند. این نشان می‌دهد ریشه‌های فرهنگی در ناخودآگاه جمعی اقوام ایرانی زنده است و باید از این ظرفیت برای تقویت هویت ملی بهره برد.
* پیوند تاریخی میان نسل‌ها با یادبود بزرگان موسیقی نواحی
مجدی همچنین بر ضرورت ایجاد بخشی برای یادبود بزرگان موسیقی نواحی در جشنواره تأکید کرد و گفت: معرفی استادان درگذشته به نسل جوان، هم ادای احترام است و هم پیوند تاریخی میان نسل‌ها را حفظ می‌کند. افزون بر این، ایجاد بخش «ادبیات موسیقی نواحی» می‌تواند به درک بهتر مضامین اشعار کمک کند. مخاطبان غیرمحلی بدون شناخت زبان و ادبیات مناطق مختلف نمی‌توانند معنای عمیق موسیقی نواحی را درک کنند.
این پژوهشگر با انتقاد از کم‌توجهی رسانه‌های خارجی به موسیقی نواحی ایران گفت: متأسفانه در سطح جهانی شناخته‌شده نیستیم. حتی در شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام، جست‌وجوی نام هنرمندان برجسته موسیقی نواحی دشوار است و گاه با حذف یا بایکوت ناخواسته مواجه می‌شود. باید راهکارهایی برای معرفی بین‌المللی موسیقی اقوام ایران اندیشید.
مجدی با بیان اینکه گفت‌وگوی میان اقوام در بستر جشنواره می‌تواند به تفاهم و شناخت متقابل کمک کند، افزود: تجربه من نشان داده است که وقتی هنرمندان مناطق مختلف در کنار هم قرار می‌گیرند، اشتراکات شگفت‌انگیزی کشف می‌کنند. البته تقسیم‌بندی جشنواره بر اساس استان‌ها کافی نیست. بهتر است مبنای تقسیم، حوزه‌های فرهنگی باشد تا شباهت‌ها و تفاوت‌ها دقیق‌تر شناخته شوند. در چنین چارچوبی، مفهوم «وحدت اقوام» از شعار خارج شده و به ساختاری واقعی تبدیل می‌شود.
وی همچنین پیشنهاد داد از اقلیت‌های دینی و قومی مانند ارامنه نیز در جشنواره دعوت شود، زیرا آن‌ها سال‌ها در ایران زیسته‌اند و بخش جدایی‌ناپذیر از بافت فرهنگی کشورند.
مجدی افزود: اگر در کنار گروه‌های بلوچ ایران، نوازندگان پاکستان یا ترکمن‌های ترکمنستان هم اجرا کنند، می‌توان زمینه‌ای برای گفت‌وگوی فرهنگی فرامرزی ایجاد کرد؛ همان‌گونه که آقای درویشی نیز بر تداوم پروژه شناخت موسیقی اقوام در خارج از مرزهای ایران تأکید داشتند.
این پژوهشگر در پایان خاطرنشان کرد: موسیقی نواحی ایران میراثی زنده و پویاست که باید از سطح اجراهای کوتاه جشنواره‌ای فراتر رود و به فرآیندی فرهنگی، آموزشی و بین‌المللی بدل شود تا هم مردم ایران و هم جهانیان بتوانند ژرفای آن را درک کنند.
* جشنواره موسیقی نواحی از حالت ویترینی خارج شود
در ادامه نشست هم‌اندیشی جشنواره موسیقی نواحی ایران، تارا اله‌وردی ـ مدرس موسیقی نواحی در دانشگاه هنر و هنرستان موسیقی دختران ـ با بیان تجربه‌های خود در حوزه آموزش و شرکت در جشنواره‌های بین‌المللی موسیقی‌شناسی گفت: یکی از نکات مغفول در برگزاری جشنواره موسیقی نواحی، توجه به مخاطب است. نسل جوان امروز در حوزه موسیقی فعال است و علاقه زیادی به موسیقی نواحی به‌ویژه در سال‌های اخیر دارد.
اله‌وردی تأکید کرد: در جشنواره موسیقی نواحی هیچ‌گاه ورکشاپ‌هایی که بتواند پل ارتباطی میان نوازندگان نواحی و موسیقی‌دانان جوان کشور باشد، برگزار نشده است؛ در حالی‌که در جشنواره‌های بین‌المللی پس از بخش‌های پژوهشی و اجرایی کارگاه‌هایی برای تعامل مستقیم مخاطبان با نوازندگان طراحی می‌شود. این کار نه‌تنها موجب آشنایی و ارتباط عمیق‌تر میان مخاطب و اجراکننده می‌شود، بلکه جشنواره را از حالت غیرفعال به وضعیتی پویا و فعال تبدیل می‌کند.
وی افزود: در حال حاضر، جشنواره موسیقی نواحی بیشتر حالتی ویترینی دارد؛ نوازندگان دعوت می‌شوند، اجرا می‌کنند و پس از پایان جشنواره ارتباطشان با مخاطب قطع می‌شود. در حالی‌که این رویداد مخاطب خاص دارد، نه عام و شرکت‌کنندگان آن اغلب موسیقی‌دانان یا علاقه‌مندان جدی به شنیدار موسیقی هستند. بنابراین باید به جنبه تعاملی جشنواره توجه ویژه‌ای شود.
این مدرس موسیقی در ادامه، با اشاره به لزوم روایتگری در موسیقی نواحی و سخنان اردلان و هوشنگ جاوید گفت: بسیاری از راویان و استادان برجسته موسیقی نواحی دیگر در قید حیات نیستند و اکنون شاگردان، فرزندان یا نوه‌های آنان در جشنواره‌ها شرکت می‌کنند. از این رو ایجاد بخشی ویژه برای معرفی و حفظ آرشیو آثار پیشکسوتان ضروری است.
اله‌وردی با اشاره به تجربه‌ی فرانسه در این زمینه خاطرنشان کرد: در فرانسه، آرشیو فرهنگی ویژه‌ای وجود دارد که تمامی ضبط‌های پژوهشگرانی مانند ژان دورینگ از موسیقی نواحی ایران را در خود جای داده است. با وجود آنکه این وبگاه به زبان فرانسوی است، اطلاعات ارزشمندی درباره آثار ضبط شده در دهه‌های ۵۰ و ۶۰ دارد. در جشنواره موسیقی نواحی نیز می‌توان بخشی برای معرفی این آرشیوها ایجاد کرد یا آثار استادان را در فضایی دیجیتال بارگذاری نمود؛ حتی می‌توان با استفاده از فناوری‌هایی مانند کد QR، دسترسی سریع مخاطبان به این منابع را فراهم ساخت.
وی در پایان افزود: در اجراهای جشنواره، برای روایت‌هایی که با زبان‌های محلی مختلف بیان می‌شود، لازم است زیرنویس تهیه شود تا ارتباط میان راوی و مخاطب از بین نرود. تجربه من در دانشگاه‌ها نشان داده است که افزودن زیرنویس یا نمایش همزمان ترجمه روایت، تأثیر اجرا را چند برابر می‌کند و باعث درک عمیق‌تر شنوندگان می‌شود.
*ضرورت بازنگری در سیاست‌گذاری فرهنگی جشنواره موسیقی نواحی
دامون شش‌بلوکی نیز در این نشست با تأکید بر اهمیت برگزاری چنین جلساتی گفت: برپایی نشست‌هایی از این دست، فرصت ارزشمندی برای بررسی چالش‌ها و نقاط قوت جشنواره موسیقی نواحی است؛ جشنواره‌ای که هر ساله برگزار می‌شود اما همواره نقدها و ایراداتی به آن وارد است. به باور او این گفت‌وگوها می‌تواند آغاز راهی تازه برای بهبود و توسعه این رویداد فرهنگی باشد.
وی با اشاره به تنوع فرهنگی گسترده ایران افزود: ما در کشوری زندگی می‌کنیم که چندفرهنگی بودن یکی از ویژگی‌ها و نعمت‌های بزرگ آن است. این ظرفیت عظیم فرهنگی در بخش‌های دولتی تا حد زیادی مغفول مانده است.
شش‌بلوکی در ادامه به تجربه خود از حضور در فستیوال موسیقی عاشیق‌ها در ترکیه اشاره کرد و گفت: این فستیوال بهانه‌ای است برای پرداختن به موسیقی عاشیقی که گستره آن از چین تا اروپا و بالکان امتداد دارد و اقوامی چون قشقایی، خلج، آذری و شاهسون در ایران نیز بخشی از این میراث بزرگ هستند. این جشنواره در ترکیه با حمایت رسمی چند رئیس‌جمهور و وزیر برگزار می‌شود و ایران را نیز به عنوان یکی از اعضای اصلی دعوت می‌کنند. بنیان‌گذاران این فستیوال، ایران را “رنگین‌کمان فرهنگی” کل این حوزه می‌دانند و جایگاه آن را در جدول اصلی برنامه‌ها تثبیت کرده‌اند.
این پژوهشگر موسیقی با اشاره به خروجی‌های مثبت این‌گونه فستیوال‌ها اظهار کرد: نتیجه چنین رویدادهایی فقط اجرای موسیقی نیست، بلکه به تولید کتاب، فیلم، پژوهش‌های دانشگاهی و ایجاد فرصت‌های اقتصادی منجر می‌شود. این نشان می‌دهد که موسیقی نواحی می‌تواند نقش مهمی در دیپلماسی فرهنگی و اقتصاد فرهنگی ایفا کند.
شش‌بلوکی خاطرنشان کرد: من طی بیست‌وسه سال حضور در این فستیوال‌ها شاهد بودم که هیچ‌گاه اشاره‌ای منفی یا سیاسی نسبت به ایران نشده است، در حالی که در ایران گاه نگاه‌های محدودکننده‌ای به این حوزه وجود دارد. این جشنواره‌ها متعلق به یک کشور خاص نیستند، بلکه بستری برای تعامل فرهنگی میان بیش از سی کشور محسوب می‌شوند.
این نوازنده سازهای بومی با اشاره به تجربه خود در برگزاری جشنواره موسیقی آیین‌های بومی در شیراز گفت: در این جشنواره، بخش خصوصی برای نخستین‌بار از موسیقی نواحی حمایت کرد و ما توانستیم با فروش بلیت و مشارکت هنرمندان، نه‌تنها هزینه‌ها را تأمین کنیم بلکه به سود مالی هم برسیم. نکته مهم این بود که تماشاگران از همه سنین و حتی گردشگران خارجی بودند و این نشان می‌دهد موسیقی نواحی می‌تواند برای نسل جدید نیز جذاب باشد؛ به شرط آنکه درست معرفی شود.
وی افزود: وظیفه جشنواره موسیقی نواحی فقط نمایش نیست، بلکه باید برای پرورش مخاطب نیز برنامه‌ریزی کند. نباید بدون ارائه محتوا انتظار علاقه‌مندی از نسل جدید داشت. همچنین لازم است با بررسی تجربه جشنواره‌های بزرگ دنیا، الگوهای موفق را شناسایی کنیم.
شش‌بلوکی در ادامه به اهمیت پیوند موسیقی نواحی و گردشگری اشاره کرد و گفت: موسیقی نواحی می‌تواند خود به‌تنهایی مولد گردشگری باشد. در پژوهشی که در سال ۱۳۸۷ انجام دادیم، مشخص شد از ۹۰ میلیارد دلار درآمد گردشگری اسپانیا، ۶۳ درصد گردشگران برای دیدن و شنیدن موسیقی فلامنکو و آندلُس به این کشور سفر کرده بودند. این یعنی موسیقی سنتی می‌تواند محور اقتصاد فرهنگی باشد.
وی در پایان تأکید کرد: تداوم چنین نشست‌هایی بسیار ارزشمند است. حضور افراد با سابقه اجرایی متنوع می‌تواند به هم‌فکری، هم‌افزایی و در نهایت، به شکل‌گیری رویدادهایی منجر شود که خروجی‌های متفاوت و مؤثرتری نسبت به دوره‌های گذشته داشته باشند.
*تأکید بر وحدت فرهنگی اقوام ایران در شرایط حساس تاریخی
ایمران حیدری در این نشست با تأیید سخنان سایر حاضران گفت: یکی از مهم‌ترین وظایف جشنواره موسیقی نواحی، تمرکز بر جنبه‌های مشترک فرهنگی و موسیقایی اقوام مختلف ایران است. این اشتراکات باید در قالب برنامه‌های برجسته و تأثیرگذار جشنواره مورد تأکید قرار گیرد تا وحدت درونی خلق‌های ایران تقویت شود. به باور من، این همبستگی فرهنگی بزرگ‌ترین تضمین برای حفظ تمامیت ارضی کشور است.
حیدری همچنین به یکی از موضوعات همیشگی در حوزه موسیقی نواحی اشاره کرد و گفت: پرسشی که همواره در میان اساتید موسیقی مطرح بوده، این است که آیا موسیقی ردیفی ایران در حوزه موسیقی نواحی قرار می‌گیرد یا نه؟ و اگر نه، تعریف دقیق آن چیست؟
وی افزود: رفع این ابهام و روشن شدن جایگاه موسیقی ردیفی می‌تواند از بروز تبعیض‌ها و تفکیک‌های نادرست میان موسیقی نواحی و سایر گونه‌های موسیقایی جلوگیری کند. این مسئله از منظر فرهنگی اهمیت ویژه‌ای دارد، چراکه در نهایت موجب انسجام بیشتر اقوام و استحکام و پیوند میان فرهنگ‌های محلی ایران شود.
نشست هم‌اندیشی جشنواره موسیقی نواحی ایران روز پنجشنبه اول آبان ۱۴۰۴ با حضور بابک رضایی(مدیرکل دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی)، اسحاق شکری(مدیرعامل انجمن موسیقی ایران)، حمیدرضا اردلان، ایرج نعیمایی، هوشنگ جاوید، اردشیر صالح‌پور، محسن شریفیان، صادق چراغی، دامون شش بلوکی، تارا الله وردی، پیمان بزرگنیا، ایمران حیدری، علی ثابت‌نیا، کیوان فرزین، علی مغازه‌ای، آرش امینی، مجتبی خان قیطاقی، عبدالرضا مجدی، و حسن بوشهریان در طبقه پنجم دفتر موسیقی برگزار شد.
این در حالی بود که احمد صدری، ناصح بهرام بیگی، عزیز تنها، فواد توحیدی و مهدی احمدی نیز از طریق ارتباط تصویری در این نشست شرکت کرده بودند.
بخش‌های دیگر این نشست در گزارش‌های بعدی قابل دسترس است.